Çanakkale Yarımadası eski çağların Troas bölgesini kapsamaktadır. Neolitik Çağ’dan itibaren yarımadada birçok yerleşim yeri kurulmuştur. Dardanos, günümüzde Çanakkale’nin merkez ilçesi Kepez Köyü’nün sınırları içinde bulunan Dardanos Mevkii Hasan Mevsuf Şehitliği ile deniz fenerinin yer aldığı tepe üzerinde yer almaktadır. 1833-1843 yılları arasında Anadolu’ya seyahat eden Fransız arkeolog ve gezgin Charles Texier, Kaz Dağları ile Troya arasındaki bölgeyi gezmişlerdir. Texier, sahil kesiminden Dardanos ve Abydos’u takip ederek Balıkesir’e gittiğinden bahsetmektedir. 1970’li yılların başında J. M. Cook, Troas bölgesinde kapsamlı bir arkeolojik ve topografik çalışma gerçekleştirmiştir. 1973 yılında yayımlanan bu çalışma, Troas bölgesi çalışmaları için önemli başvuru kaynakları arasındadır. J. M. Cook, merkez İlçe sınırları içindeki bazı yerleşimleri ziyaret etmiş ve bilgiler vermiştir. Cook, 1799’da Dardanos’u Türkiye gezisi sırasında Wittmann’ın ziyaret ettiğini ve o dönemde yüzeyde olasılıkla yapılara ait taş ve tuğla parçalarının olduğunu rapor ettiğini belirtmiştir. Ayrıca, Dardanos’ta İngiliz demiryolu mühendisi J. Brunton’un şirketin 150 işçisi ile birlikte 1855-56 kışında kazı yaptığından bahsetmektedir. Cook’un aktardığına göre, Brunton kazı sırasında bir mabade ait yaklaşık üç ton Korinth sütun başlığı, duvarları renkli boyalı tabanında çift renkli boğa avı sahnesi betimlenmiş bir eve ait kalıntıları açığa çıkartmıştır.

Kentin adı Troya’nın kurucu atası olarak kabul edilen Dardanos’tan gelmektedir. Homeros’un anlattığına göre; Troya’nın kurucusu olarak kabul edilen Aineias, Akhilleus tarafından öldürüleceği sırada, deniz ve bereketli nehirlerin tanrısı Poseidon, durumu görür ve diğer tanrılara şunları söyler:

…Haydi onu biz kurtaralım ölümden.

Akhilleus öldürürse bu adamı

öfkelenir Kronosoğlu (Zeus),

kaderi kurtulmaktır Aineias’ın

tohum ekmeden, iz bırakmadan ölmemeli,

yok olmamalı Dardanos soyu,

ölümlü kadınların verdiği çocuklar arasında

Kronosoğlu, Dardanos’u severdi en çok.

İğreniyordu artık Priamos’un soyundan,

güçlü Aineias kral olacak Troyalılara,

kral olacak çocuklarının çocukları…

Antik Çağ’da Troas konulu araştırma tarihi, Skepsisli (Kurşunlu Tepe) tarihçi Demetrios’un yazdığı günümüze ulaşmayan Troas’ın Tarihi adlı eseri ile başlamaktadır. Strabon’un bölge hakkında verdiği detaylı bilgiler Demetrios’un eserine dayanmaktadır. Homeros’un İlyada destanında geçen ve Çanakkale’de bulunan yerleşimler ve diğer coğrafi yer adları Troas bölgesinin tarihi coğrafyası bakımından önem taşımaktadır. Homeros, İlyada destanında Troyalıların müttefikleri arasında Abydos, Arisbe, Dardanie (Dardanye/ Dardanos), Kabesos (?) şehirlerinden bahsetmektedir. Dardanos kentinin kuruluşu hakkında Homeros şu bilgileri vermektedir:

Kusursuz Peleus’un oğlu derler sana,

Deniz tanrıçası güzel saçlı Thetis’miş anan.

Ulu yürekli Ankhises’in oğluyum ben de,

övünürüm babamla, anam da Aphrodite.

Bilmek istersen daha çok şey,

öğrenesin diye soyumuzu sopumuzu iyicene,

dinle bak, çok insan tanır bizi.

Bulut devşiren Zeus, baba oldu ilkin Dardanos’a,

Dardanos kurdu Dardanie’yi,

o zamanlar kutsal İlyon yoktu,

ölümlü insanların büyük kenti yoktu ovada.

Dardanoslular çok pınarlı İda’nın eteklerinde otururdu.

Dardanos’tan Erikhtonios doğdu, kral oldu,

en varlıklı adamı oldu ölümlü insanların.

On bin kısrağı otlardı çayırlarda,

sevinirlerdi körpe taylarına bakıp.

İlk kurulduğu zaman deniz kıyısında bulunan Dardanos’un akarsuların taşıdığı alüvyonlar sonucu günümüzde deniz kıyısından içeride kaldığı bilinmektedir. Strabon’a göre Troas, Abydos’a 70 stadia uzaklıkta bir kıyı kentidir. Ayrıca kent ve çevresi Antik Çağ’da Dardania bölgesi olarak bilinmektedir. Strabon, Dardanos’un konumu hakkında şu bilgileri vermiştir: “Abydos’tan sonra az yukarıda sözünü ettiğim Dardanoslular burnu ve Abydos’tan 70 stadia uzaklıkta olan Dardanos kenti gelmektedir. İkisi arasında Rhodios Nehri denize dökülür…” Dardanos eski bir yerleşmedir, fakat bazı Abydos kralları tarafından aynı yerde sık sık yeniden iskan yapılmıştır. Troya kral soyunun ata kenti olarak kabul edilen Dardanos’a Romalılar, kendilerini de aynı soya dayandırdıklarından ayrıcalıklı davranmış ve bağımsızlığını vermiştir. İlyada’da, Troas bölgesinde halkın atalarını hatırladığına dair bilgiler vardır:

… Aleksandros …. Germişti yayını Tydeusoğlu’na doğru,

dayamıştı sırtını bir mezar taşına.

Bu mezar, eski yaşlılardan Dardanasoğlu İlos’undu…

…Akhalar… bir duvar çektiler korumak için gemilerini.

Bir hendek açtılar çevresine.

Ama tanrılara değerli kurbanlar kesmediler.

güneşin yayıldığı yere dek uzanacak bu duvarın ünü,

Ben ve Foibos Apollon’un, yiğit Laomedon için

zahmetle yaptığımız duvarı ise unutacaklar.

Dardanos, Attika-Delos Deniz Birliği’ne bir talent tutarında vergi ödemiştir. MÖ V. yüzyılın sonunda Pers Satrabı Pharnabazos’un adına bölgeyi yöneten Zenis ve karısı Mania, Dardanoslu’dur. Strabon, kentte Romalı komutan Cornelius Sulla ile Eupator lakabını taşıyan Mithridates’in buluşarak savaş sonrası koşullarını düzenlediğinden bahsetmektedir. Hristiyanlık döneminde kent, Kyzikos metropolitliğine bağlı Hellespontos piskoposluklarından biri olarak hala önemini korumaktaydı. Strabon, Dardanos yakınında Gygas denilen bir burun olduğundan bahsetmektedir. Abydos’un Miletoslularca, Lydia Kralı Gyges’in izniyle kurulduğunu ve burnun adının Kral Gyges’i anımsattığından bahsetmiştir. Herodot, Pers kralı Darius’un Hellespontos kentlerinden Dardanos, Abydos, Perkote, Lampsakos ve Paisos’ı alarak Parion’a yöneldiğini belirtmiştir. Homeros, İlyada’da da Hektor’un ölümü bölümünde, Priamus’un oğlunun cesedini almak için Troya’nın Dardanian Kapısı’ndan çıktığını belirtir ki Dörpfeld’e göre bu kapı Troya VI T Kapısı olup kentin Dardanos yönündeki kapısıdır. Ayrıca Homeros, Troya ile Dardania halkının aynı ortak atadan geldiğinden, ancak krallıklarının topraklarının ve yönetiminin farklı oluşundan bahsetmiştir. Dardania, aynı zamanda Çanakkale’nin eski adlarından biridir.

Dardanos, Dr. Öğr. Üyesi Derya Yılmaz başkanlığındaki bir ekip tarafından 2016- 2017 yılları arasında gerçekleştirilen Neolitik Çağ’dan Demir Çağı Sonuna Kadar Çanakkale İli Merkez İlçesi Arkeolojik Yüzey Araştırması kapsamında ziyaret edilmiştir. Kalabaklı Deresi’nin ağzında kurulan ve günümüzde tarla olarak kullanılan yerleşimde, Arkaik döneme ait az sayıda mimari kiremit parçası vardır. Az sayıda Arkaik ve Protogeometrik dönem seramikleri tespit edilmiştir. Bunların arasında benzerleri Troya VIII’den bilinen bir adet kuşlu kase ve kırmızı geometrik bezemeli bir krater sayılabilir. Ayrıca bazalt tekne parçaları ve üzerinde Grekçe “Pi” harfi yani “80” rakamı bulunan bir künk parçası bulunmuştur. Bir adet beyaz mermerden yapılmış insan heykelciğine ait dirseği bükülmüş kol parçası ile bir adet maden cürufu diğer buluntular arasındadır. Yerleşimi çevreleyen herhangi bir sur duvarı tespit edilmemiştir. Üzerinde tarım yapıldığı için tahrip olmuş olmalıdır. D. French, Troya VI seramiği bulduğunu rapor etse de; Troya VI seramiği tespit edilmemiştir. J. Cook, Dardanos’ta Troya VI seramiğine rastlamadığını ve Arkaik Çağ gri seramiklerinin sıklıkla Troya VI örnekleriyle karıştırıldığını belirtmiştir. Dardanos, Demir Çağı’nda sahildeki büyük yerleşimlerden bir tanesidir.

Dardanos Tümülüsü’nde 1959 yılında Çanakkale Arkeoloji Müzesi’nde R. Doyuran ve S. Ergovan tarafından kurtarma kazısı yapılmıştır. Tümülüsün duvarlarında ailelerin isimleri yazıtlara kazınmıştır. Yazıtlara göre mezar Makharis oğlu Skamendrios adına yapılmış ve ailesi hatta torunları da buraya gömülmüştür. Mezar buluntuları günümüzde Çanakkale’de Troya Müzesi’nde sergilenmektedir. Buluntular arasında ünlü heykeltraş Praksiteles’in Knidos Afroditesi adlı eserinin pişmiş toprak kopyası, altın taçlar, diademler, yazıtlı bronz vazo ve müzik aleti parçaları bulunmuştur. Böylece Dardanos kentinin yöneticileri hakkında bilgiler elde edilmiştir. Buluntulara göre, buranın MÖ VI. yüzyıldan MS I. yüzyıla kadar kullanıldığı anlaşılmıştır. Dardanos, Çanakkale’deki İngiliz konsolosu F. Calvert ve H. Schliemann tarafından kazılmış ve yerleşimde, Arkaik Çağ seramikleri yoğun olarak bulunmuştur. Ayrıca Çanakkale Müzesi tarafından 1959 ve 1989 yılında Dardanos nekropolis alanı ile 2001 yılında yerleşimde kurtarma kazıları yapılmıştır. Nekropol alanı Dardanos kentinin güneydoğusunda, Çanakkale-İntepe yolunun doğusundadır. Orman Bölge Müdürlüğü’nde tomruk deposu hazırlama çalışmaları sırasında tesadüfen bir mezarın tahrip edilmesiyle tespit edilen nekropol alanında yapılan araştırmaya göre; pişmiş topraktan lahit mezarların, pithosların ve düzgün kireçtaşı bloklardan yapılmış sanduka mezar tipinin varlığı belirlenmiştir. Çökme sonucu tesadüfen ortaya çıkan mezarda (Dn. 89-1) Çanakkale Arkeoloji Müzesi yönetiminde 1989 yılında kurtarma kazısı yapılmıştır. 195x72 santimetre ölçülerindeki sanduka tipi mezarın, yan tarafında ikişer adet, baş ve ayakucunda birer adet olmak üzere altı adet düzgün kireç taşından yapıldığı tespit edilmiştir. Doğu-batı yönündeki mezar, aynı cins iki parça taş kapak ile örtülmüştür. Baş kısmı doğuda olan iskeletin üzerinde ve etrafında mezar buluntuları açığa çıkartılmıştır. Bunlar arasında altı adet küçük kase, dört adet boya kabı olarak kullanılan vazo kaideleri, bir adet bronz saç iğnesi, bir adet bileyi taşı, bir adet bronz bir vazoya ait kulp ve iki adet alabaster bulunmaktadır. Boya kabı olarak kullanılan ve içlerinde mavi, kırmızı, sarı ve beyaz boya artıklarının bulunduğu vazo diplerinin bir yüzeyinde, MÖ V. yüzyıl için karakteristik siyah astar ve baskı tekniğinde işlenmiş bezekler yer almaktadır. Kaliteli mermerden yapılan alabasterler yuvarlak dipli, askı kulplu ve kaliteli bir işçiliğe sahiptir. Buluntuların yanında aynı mezarda içlerinde beyaz boya bulunan deniz kabukları ele geçmiştir. Aynı mezarın bir metre güneyinde iki adet dik çatı kiremidi ile yeri belirlenen bir başka mezar bulunmuştur. D.89/2 numaralı mezar doğu-batı doğrultusundadır; çatı kiremitlerinin baş ve ayak kısmına dikey olarak, mezarın üzerinde ise dokuz çatı kiremidinin üçerli olarak üç kat üst üste konulması ile oluşturulan gömüt kremasyon şeklindedir. Mezar örtüsü olan kiremitlerin kaldırılması sırasında iki adet giyimli kadın figürini ile metal parçası ele geçmiştir. Bunların altında kiremit ile kapatılmış kremasyona ulaşılmıştır. Kremasyon taş zemin üzerinde yapılıp buluntular üzerine henüz sıcakken konulduğu anlaşılmıştır. Özellikle altın diademin kısmen eridiği belirlendi. Mezarda üç adet altın diadem, bir adet altın aslan başlı küpe, dört adet altın çiçek şeklinde aplike elbise rozeti, 22 adet altın boncuktan oluşan kolye bulunmuştur. Diademler üzerinde baskı tekniğinde ortada kline üzerinde sırt sırta pozisyonda oturan bir erkek figürü ve bu figürün baktığı yönde oturan ve lir çalan bir kadın ve erkek figürleri tasvir edilmiş durumdadır. Diğer diademlerde de benzer sahneler vardır. Sonuç olarak Dardanos kenti nekropol alanında; tümülüs, pişmiş toprak lahit, taş sanduka, pithos ve kremasyon mezar türlerinin varlığı anlaşılmıştır.