Burdur Elmacık Köyü Kazı Çalışmaları
Arkeolojik Kazı
-
2020
Günümüzde Göller Bölgesi’nde Teke Yöresi kültürünün beşiği olarak kabul edilen Burdur Havzası Güneybatı Anadolu’nun en büyük kapalı havzası olma özelliğine sahiptir. Burdur Havzası marn, kil, kum, çakıl ve yer yer traveten gölsel çökellerden oluşmuştur. Göller Yöresinin en önemli fosil yataklarından biri olan Elmacık Omurgalı Fosil Yatağı havza içerisinde meydana gelen tektonik hareketler sonucu oluşan Burdur Pliyosen Gölü'nün güney sınırında yer almaktadır. Elmacık Köyü Burdur’un Kemer ilçesine bağlıdır. Elmacık Köyü’nün yaklaşık iki kilometre güneyinde Ardıçtekke Tepe, Gökmen Tepe, Akbayırlar Mevkii’si, batısında Kemer ilçesi ile onun biraz batısında Eren Çayı (Bozçay) bulunmaktadır (Ekinci, Alptug ve Kahraman, 2008). Fosil bakımından zengin olan Elmacık Köyü’nde ilk kez 1997 - 1998 yılları arasında Doç. Dr. Nurfettin Kahraman ve ekibi tarafından yapılan jeomorfolojik çalışmalar sırasında Ardıçtekke - Gökmentepe ve Akbayırlar mevkii arasında Neojen göl ve bataklık dolguları içerisinde omurgalı fosillerin varlığı tesbit edilmiştir. Kahraman ve ekibi tarafından yürütülen jeomorfolojik çalışmalar sırasında gün ışığına çıkarın Elmacık omurgalı fosil yatağı beşeri faaliyetlerin yoğun olduğu ve bünyesinde zengin bir fauna topluluğunu barındırmaktadır. Elmacık omurgalı fosil yatağında ekip tarafından yapılan kazılar sonucunda iri toynaklılara ait fosil buluntuların yoğunlukla bulunduğu görülmüştür. Güneybatı Anadolu’da Isparta’ya bağlı Yalvaç ilçesi Tokmacık beldesi ile batıdaki Muğla’nın Özlüce Neojen omurgalı fosil yatakları arasında bulunması o dönemlerdeki faunal toplulukların yayılışı, göçleri ve türleri bakımından karşılaştırmalar yapılabilmesi için lokalite özellik sunması bakımından önem taşımaktadır. Daha sonra 2006 - 2009 yılları arasında Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün izni ve Burdur İl Özel İdaresi’nin katkıları ile, Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü’nün başkanlığında oluşturulan bilimsel danışmanlığını Ankara Üniversitesi’nden Prof. Dr. Berna Alpagut’un yaptığı ve Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi’nden Doç. Dr. N. Kahraman’ın yürüttüğü Burdur ili, Kemer ilçesi, Elmacık Sulama Göleti Omurgalı Fosil Kurtarma Kazıları projesinin ilk dönem çalışmaları başlamıştır. 2006 yılının yaz mevsiminde üç hafta olarak gerçekleştirilen ilk çalışmada yüzey araştırmaları ve kesit alma işlemleri öncelikli olarak yapılmış, daha sonra Gökmentepe güney yamacındaki lokalitede de normal kazı düzenine geçildi. 2007 yılının yaz mevsiminde dört hafta devam eden kazı çalışmalarında Gökmentepe’de 45 derece eğimli yamaçta yapılan çalışmalarda bu dönemde daha önce bulunan Mastodon sp.'a ait parçalardan yeni omurlar, bacak kemikleri, kaburga örnekleri alınmış ve kazı döneminin sonuna doğru zaman ve ekipman yetersizliğinden dolayı beş metrelik kazı yarması altında ortaya çıkan bacak kemiği yerinden alınamadığı için gerekli koruma önlemleri alınarak buluntunun yerinden alınabilmesi için daha sonraki yıla bırakılmıştır. 2007 yılının ikici kazı döneminde Göker Mevkii’nde yapılan kazılarda 1998 yılında yapılan kazıda ortaya çıkarılan fakat resmi kazı için izin alınamadığından dolayı yerinde bırakılan Mastodon sp. kafatası, bacak ve kaburga kemiği parçaları aradan geçen dokuz sene zarfında yok olmuş fakat Elmacık gölet seddinin 150 metre kadar kuzeybatısındaki yol yarmasında yapılan kazı çaışmalarında ise yamaç molozları ile karışmış, aşırı şekilde bozulmuş ve parçalanmış olan alt çene (mandibula) ve azı dişi parçaları bulunmuştur. Daha sonra devam eden kazı çalışmasında ortalama bir-iki metre kalınlığındaki sertleşmiş evaporit katmanının önemli bir kısmı alınmış ve 3,35 metre uzunluğunda bütün hâlde olan savunma dişi ve leğen kemiği lokalitede ortaya çıkan ilk fosil olarak bulunmuştur. Bir sonraki yıl 2008’de ise üçüncü dönem kazıları dört noktada sürdürülmüştür. Gökmentepe noktasındaki çalışma kazılarında bir gazella sp.'a ait, iki parçaya ayrılmakla beraber nispeten iyi korunmuş alt çene, Mastodon sp.'a ait omur parçaları, kürek kemiği, bacak kemiği omu ve kaburga kemiği parçaları bulunmuştur. Daha sonra ikinci nokta olan Gökmentepe batı yamacı kazısı çalışmalarında bir mastodon spa. ait savunma dişinin alınmasına yönelik olarak çalışmalar yürütülmüş ve bu kazı çalışmlarında yavru bir Mastodon sp.'a ait bir metrelik savunma dişi ve bütün durumda, yine mastodon sp.'a ait bir omur ile bunun üst seviyesinden kürek kemiği çıkartıldı. Ardıçtekke Tepe güneydoğu yamaçlarında yapılan üçüncü nokta kazı çalışmasında ise Mastodon sp.'a ait ön bacak kemiğinin üst kısmı çıkartılmıştır. Kazı çalışmalarının son noktası olan Kaletepe Mevkisi kazı çalışmalarında ise bir mastodon sp.'a ait savunma dişinin fosilleşme sürecinden sonraki devrelerde bulunduğu yerden koparak yamaç eğimi doğrultusunda kayma sonucu yer değiştirdiği saptanmış ve buluntunun kök kısmı, bu yer değiştirme esnasında koptuğu için geriye kalan 1,75 metre boyundaki kısmı alçılanarak kazı alanından çıkartılmıştır. Ayrıca bu kazı çalışmalarında Mastodon sp. dışında Hipparion sp., Rhino sp., Gazella sp., Archiodactly., Aves sp. ortaya çıkarılan türlerde bulunmaktadır. 19 Haziran – 16 Temmuz dört hafta süre ile yapılan 2009 dördüncü dönem Elmacık omurgalı fosil kurtarma kazıları Kale Mevkii güneydoğusundaki yamaçlarda yapılan kazı çalışmaları ile devam etmiştir. Kale olarak adlandırılan bu tepede daha önceki yıllarda tepenin güneydoğusundaki sel yatağının kuzey yamacında farkına varılan bir Mastodon sp.'ye ait parçaların çıkarılması için kurtarma kazısı yapılmıştır. Bu parçaların alınabilmesi için yamaç yüzeyi temizlenmiş ve bir mastodon sp.'ye ait tahribat görmüş savunma dişlerine ve savunma dişlerini saran killi katman içerisinde dağınık olarak azı dişi parçalarına rastlanmıştır. Diğer bir kazı çalışması ise Ardıçtekke Tepe güneydoğu yamacında 2008 yılının üçüncü döneminde yapılmıştır. Yapılan kazılarda, bir Mastodon spye ait bacak kemiği parçaları çıkarıldığı için yeni parçalar bulunması olasılığı göz önüne alınarak 2009 yılının dördüncü dönemin altıncı gününde kazılar tekrar başlamıştır. Yaklaşık üç hafta süren kazı çalışmalarında parçalanmış, önemli bir bölümü sürüklenmeye uğradı, farklı hayvanların iskeletlerinin farklı kısımlarına ait parçalar ve çok sayıda diş örnekleri bulunmuştur. 2009 dördüncü dönemde yapılan son kazı çalışması ise Ardıç lokalitesinde yürütülmüştür. Kazı çalışmaları sonucunda fosilin bulunduğu katman, Gökmentepe, Ardıçtekke Tepe, Gökmentepe’nin batı yamacında 2008 yılının üçüncü döneminde bulunan fosillerle aynı özellikleri göstermiş fakat fosilleşmenin gerçekleştiği katmanın aynı özellikleri göstermediği görülmüştür. Ayrıca kazı çalışmaları sonucunda lokalitede dikkat çeken bir diğer nokta ise dolgu içerisinde yer alan volkanik sünger taşlarının olduğudur. Ardıç lokalitesinde kazı çalışmalarında çıkarılan ana malzemeler ise; iki adet savunma dişi (parçalı veya genelde uç kısımlarında tahribat), bir adet Mastodon sp. alt çene (mandibula) (azı dişleri ile birlikte), beş adet kaburga kemikleri (parçalı, bazı kısımları tamamen yok olmuş), bir adet leğen kemiği (büyük ölçüde tahribat görmüş, bozularak toprağa karışmış), iki adet bacak kemiği (parçalı hâlde), yedi adet antilop türüne ait dağınık hâlde bulunan kesici dişler ve dört adet antilop türüne ait kaburga (parçalı halde) kemikleridir.
Burdur Müze Müdürlüğü’nün başkanlığı ve Ankara Üniversitesi DTCF Antropoloji Bölümü Prof. Dr. Berna Alpagut’un danışmanlığında yürütülen Burdur’un Kemer ilçesine bağlı Elmacık Köyü sınırlarındaki gölet yakın çevresi omurgalı fosil ve kurtarma kazıları, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın ilgili genelgeleri doğrultusunda sona erdirilmiş ve kazı çalışmaları sonucunda ortaya çıkarılan mamut fosilleri bugün Burdur Doğa Tarihi Müzesi’nde sergilenmektedir.
Referanslar
Alpagut B., Kaya, T., Mayda, S., Demirel, A. ve Ekinci, H.A., (2015). Burdur - Elmacık Omurgalı Fosil Lokalitesi, 68. Türkiye Jeoloji Kurultayı; Ekinci, H. A., Alpagut, B. ve Kahraman, N. (2008). Burdur-Kemer Elmacık Köyü 2006-2007 Yılı, Omurgalı Fosil Kazısı, Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri: 20-24; Kahraman, N. (2007). Elmacık Omurgalı Fosilleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt (ss. 233-244): Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları; Kahraman, N. (2009). Elmacık Omurgalı Fosilleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı 4. Cilt (ss. 197-208). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları; Kahraman, N. (2010). Elmacık Omurgalı Fosilleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 32. Kazı Sonuçları Toplantısı 4. Cilt (ss. 17 – 24). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları; Özdoğru, Ş. (2015). Tarihi, Kültürel Değerleriyle Burdur ve Turizm Potansiyeli, Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı, 3 (25): 7-12.