Beşiktaş; İstanbul Boğazı'nın Rumeli yakasında, Tophane ile Ortaköy arasında; Marmara'ya, Anadolu Yakasına, İstanbul Boğazı'na ve liman ağzına hakim, büyük ve eski bir semttir. Osmanlı Devleti egemenliğinde donanmanın durduğu yer olmuştur. Önceleri donanma kaptanlarının sarayları, daha sonra Osmanlı bürokratik yapılanmasındaki yenilenmeler ile devlet erkanı, Beşiktaş'ta ikame etmeye başlamıştır. Padişah ve saray mensubunun Beşiktaş'ta bulunmasından dolayı imarına ve temizliğine çok dikkat edilen ayrıcalıklı bir semt olmuştur.

Cumhuriyet'in ilanından sonra, başkentin İstanbul'dan Ankara'ya taşınmasıyla birlikte, Beşiktaş da eski yönetim özelliğini yitirmiştir. Ancak Mustafa Kemal'in zaman zaman İstanbul'a gelişi ve İstanbul'un ilk toplu konut örneği Akaretler kargir evlerinde kalışı ile semt, bir süre daha yönetsel özelliğini korumuştur.

Yeni kurulan ve geleceğin göklerde olduğu düşüncesiyle hareket eden Türkiye Cumhuriyeti'nde; 16 Şubat 1925'te Türk Hava Kurumu (THK) kurulmuştur. Hava gücünün geliştirilmesinin yolları aranmış; maddi katkıların bir kısmının da halkın bağışları ile karşılanması düşünülmüştür. 1925-1940 yılları arasındaki kampanyalarda toplanan 54 milyon lirayla 350 civarında uçak alınmıştır. Bu dönemde bu iştirake katılanlardan birisi de Naci Demirağ olmuştur. Nuri Bey'in kardeşi Naci Demirağ, Başbakan İsmet İnönü'ye bir telgraf çekmiş ve Hava Kuvvetleri için 100-120 bin lira ianede (bağışta) bulunarak orduya bir-üç uçak ilave etmek istediğini bildirmiştir. Başbakan İnönü'nün de teşekkürünü ifade eden mesajı gazetelerde yer almıştır. Bu dönemde havacılığı genç nesle sevdirmek amaçlanmış; ilk-orta-lise öğrencilerine ders olarak okutulması kararlaştırılmıştır. Paralelinde uçak model kursları açılmış, istekli ve yetenekli gençlerin tespiti amaçlanmıştır. Başbakan İsmet İnönü ve İnönü ailesinin diğer bireyleri de havacılıkla yakından ilgilenmişlerdir.

Uçak alımı için düzenlenen kampanyada Nuri Bey oldukça farklı bir yaklaşım sergilemiştir. Kendisine kampanyaya destek olup olmayacağı sorulduğu zaman; "Siz ne diyorsunuz? Benden bu millet için bir şey istiyorsanız, en mükemmelini istemelisiniz. Mademki bir millet tayyaresiz yaşayamaz, öyleyse bu yaşama vasıtasını başkalarının lütfundan beklememeliyiz. Ben bu uçakların fabrikasını yapmaya talibim" diyerek, havacılık sanayisi işine girişmiştir.

Demirağ, 1936 yılında havacılık sanayiinin ilk temellerini, on yıllık devreyi kapsayan bir plan program hazırlatarak başlatmıştır. Bu program gereği, Beşiktaş'ta deniz kıyısındaki arazide; Barbaros Hayrettin İskelesi yakınında, eski Astro Tütün Deposu bitişiğindeki arsaya, 17 Eylül 1936'da Beşiktaş Tayyare Fabrikası'nı yaptırmıştır.

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde (BCA) bulunan dosyadaki plan ve projelerde fabrikanın; montaj atölyesi, marangozhanesi, imalathanesi (motor ve pervane için), dökümhanesi, malzeme muayene ve teknik laboratuarı olan bir yerleşke olduğu; hem var olan yapıların kullanıldığı hem yeni yapıların yapılarak fabrika yerleşkesinin oluşturulduğu anlaşılmaktadır. Bu fabrikanın kuruluş yeri olarak Beşiktaş'taki deniz kenarındaki arazinin seçiliş nedeni muhtemelen burada daha önce var olan Astro Tütün Deposu gibi demir strüktürlü yapıların olması dolayısıyla olmalıdır (Resim).

Fabrikanın yer seçimi ile ilgili akla gelen bir başka olasılık; Nuri Bey'den daha önce 1920'li yıllarda İtalyan AEI şirketinin İstanbul'da Avrupa yakası Büyükdere'deki tesisinde deniz uçağı seferleri hizmeti vermeye başlaması ve 1930'lı yılların başlarında Vecihi Hürkuş'un Anadolu yakası Kadıköy'de deniz kenarında bulunan atölyesinde (hangarında) deniz uçağı/su kızağı üretimi çalışmaları yapmasının, Nuri Bey'in 1936'da kurulan bu fabrikanın yerini Beşiktaş sahilde seçmesi için bir sebep oluşturup oluşturmadığıdır ve bu net bir konu değildir.

Fabrika tesisi, döneminin Yeni Mimari (Asri Mimari veya Uluslararası Üslup) stiline uygun olarak, yeni malzemelerden olan betonarme ve çeliğin kullanıldığı modern bir sanayii yapısı olarak değerlendirilebilir. Aynı zamanda yine dönemin Avrupa ve Amerika'da yaygın akımlardan olan Bauhaus ve Art Deco etkisinden de söz edilebilir. Geometrik, yalın formlu yapılardan oluşan bu tesisin; mevcut yapıları kullanma ve sınırlı araziye uyacak yapı çözümü aranması sebepleriyle planlaması tartışmaya açık olsa da, 1930'ların havacılık mimarisinin ilk örneklerini kurma çabası olması dolayısıyla önemli bir endüstriyel tesistir. Geleceğin havacılıkta olduğu fikrinden yola çıkılmış olması, gelecekçi (fütürist) ruhu yansıtır. Bu tesis, uçak sanayii alanında İstanbul'daki ve hatta Türkiye'deki ilk sivil fabrika/atölye binasıdır. Dönem fotoğraflarında endüstriyel fabrika/makine estetiği göze çarpmaktadır.

Fabrika tesisi, çevresine bugün dahi ilginç bir işlev olan havacılığı, yani yeni bir işlevi getirmiştir. Dahası; 1930'lu yıllarda, dönemin dünyada üç tane olan paraşüt kulelerinden başka Beşiktaş'a, Beşiktaş'taki stadın yanına Türk Hava Kurumu (THK) tarafından bir paraşüt kulesi yapılması gündeme gelmiştir. Döneminde biri Rusya'da, diğer ikisi yeni başkent Ankara ve İzmir'de olan bu kulelerden İstanbul Beşiktaş'a yapılması düşünülen projeden, yüksek maliyet dolayısıyla vazgeçilmiştir.

Nuri Demirağ; Beşiktaş'taki Tayyare Fabrikası'nın yanı sıra, Geç Osmanlı döneminde havacılığın temellerinin atıldığı Yeşilköy semtinde, uçakların deneme ve test uçuşları için bir pist, hangarlar, okul ve yurt gibi diğer gerekli tesisleri kapsayan çalışmalarda da bulunmuştur. Demirağ bu amaçla Yeşilköy'de Elmas Palas çiftliğini tayyare meydanı yapmak için satın almış, 1559 dönümlük geniş bir arazi üzerinde, 1000x1300 metre boyutlarında düz bir uçuş alanı/pist yaptırmıştır.

Nuri Demirağ'ın asıl hedefi, asıl büyük imalat fabrikasını ve Gök Okulu'nu memleketi Sivas'ın bir ilçesi olan Divriği'de kurmak olmuştur. 17 Eylül 1936 tarihinde Beşiktaş'taki tayyare atölyesinin yanı sıra, Divriği'nde "Büyük Gök Okulu"nun temeli atılmıştır. Nuri Bey burada bir motor fabrikası da tesis etmeyi düşünmüştür. Beşiktaş atölyesinde prototip örnek tayyareler imal edilirken, Divriği'nde ana fabrikada seri halinde tayyareler üretilmesini planlamış ancak Divriği fabrikayı hayata geçirememiştir.

Demirağ'a, havacılık sanayine yatırım yapması yönünde devlet açıkça destek vermiştir. Türk Hava Kurumu, Nuri Bey'e 1937-1938 yılları arasında on okul uçağı ve altmış beş planör siparişinde bulunmuştur. Uçaklar sekiz ay içinde teslim edilecek, muayene yeri Yeşilköy olacak, her uçağın birim fiyatı 11.500 Türk Lirası olacaktı. Bir taraftan bu siparişlerin imaline devam edilirken, diğer taraftan bütün nitelikleriyle tamamen Türk mühendis ve işçilerinin ortaya çıkardıkları yeni bir tip belirmiştir. Bu dönemde Selahaddin Alan’ın Eskişehir’de prototipini yaptığı MMW-1 çift kişilik başlangıç uçağı geliştirilerek, ALAN-2 prototipi hazırlanmış ve Nu.D.-36 rumuzuyla on iki adet imal edilmiştir. 1938 yılında, Uçak Yüksek Mühendisi Ragıp Gönen’in katkılarıyla 1938 yılında tasarlandığı için Nu.D.-38 rumuzlu bir adet, çift motorlu ve alüminyum gövdeli, 6 kişilik yolcu uçağının tasarımına başlanılmıştır. İlk uçuşunu başarıyla yine 1938 yılında İstanbul- Ankara-İzmir arasında yapmıştır.

1939 yılında; Nuri Bey'in yoğun ısrar ve gayretleriyle Yüksek Mühendis Mektebi (İTÜ) Makine şubesi bölümünde, uçak mühendisi yetiştirmek üzere bir tayyare şubesi kurulması çalışmaları başlamıştır. Bu okulda kendi çocuklarının da uçak mühendisi olarak yetişmesini istemiştir.

İstanbul Beşiktaş'ta üretilen ilk yerli Türk uçağı, 1941 yılı Ağustos ayında Nuri Bey'in doğduğu yer olan Divriği'ye gidip gelmiştir. 1941 Eylül ayında on iki uçaklık bir filoyu Bursa, Kütahya, Eskişehir, Ankara, Konya, Adana, Elazığ ve Malatya rotasında uçmuştur.

Nuri Demirağ uçak fabrikası ve uçuş okulu işinin faaliyetleri devam ederek geliştiği sıralarda; incelemelerde bulunması için Amerikan Uçak İmalatçıları Birliği, birlik başkanı Bay Todd'u Türkiye'ye göndermiştir. Bay Todd'un hazırladığı rapor sonrası ABD'nin Türkiye'ye yapacağı yardım anlaşmasında (Marshall Planı/Yardımı) Türkiye'nin uçak yapmaması, onun yerine ABD'den alması şarta bağlanmıştır.

1936 yılında Nu.D.-36 rumuzuyla on iki adet imal edilen uçağın; İstanbul'dan Eskişehir İnönü'ye Selahaddin Alan kumandasında uçarken, iniş sırasında pist çukuruna takılarak kaza yapması ve Alan'ın ölümüyle birlikte uçağın düşmesiyle, Türk Hava Kurumu; Beşiktaş'taki fabrikaya uçak ve planör imalatı siparişi verilen, şartnameye uygun olarak imalatı tamamlanan uçakları bu olay üzerine almamış, dolayısıyla yeni kurulmakta olan ve büyük yatırımlar yapılan şirket büyük mali sıkıntıya girmiştir. Benzer biçimde imalatı tamamlanan Nu.D.-38 tipi uçağına ise Türk Havayolları tarafından ilgi gösterilmemesi, şirkete ikinci önemli darbe olmuştur. Demirağ'ın havacılık sektörüne girerken en büyük müşterisi olan devlet kurumlarından sipariş gelmemesi üzerine, üretime devam edilememiştir. 1944’te Yeşilköy'deki Nuri Demirağ uçuş pisti ve tesisleri de havalimanı yapılmak için (bugünkü Yeşilköy Atatürk Havalimanı) istimlak edilip kamulaştırılmış ve böylece tam meyvesi toplanacak bir zamanda yerli uçak üretimi serüveni iflasla sona ermiştir. İmal edilen ve alınmayan uçakların bir kısmı Gök Okulu'nun pilotlarının eğitiminde bir süre daha kullanılmış, bir kısmına İspanyollar talip olmuşsa da satılmasına müsaade edilmemiştir. Açılan davalarda bilirkişi raporları Nuri Demirağ lehinde karar vermişse de mahkeme süreci Demirağ'ın aleyhinde sonuçlanmıştır.

Aleyhindeki yargı kararına rağmen Nuri Bey, uçak imalatına yönelik iddiasına devam etmiş, 1944 yılında Nu.D.-38 tipi uçağın imalatı tamamlanmıştır. Tayyarelerin modeli Türk mühendisleri tarafından çizilmiştir. Motorlar hariç tüm aksam Türk teknisyen ve işçilerinin ürünüdür. Test uçuşları da başarı ile tamamlanmıştır. Devlet Hava Yolları'nın uçağı kabul etmesi beklense de bu hiçbir zaman gerçekleşmemiştir. Yine de Nu.D.-38 tipi uçak, 26 Mayıs 1944 tarihinde İstanbul-Ankara seferini yapmıştır. Beşiktaş Tayyare Fabrikası 11.06.1949 tarihinde 2/12060 sayılı Karar cetvelinden çıkartılmıştır.

1943 yılında faaliyetlerini durduran Nuri Demirağ Beşiktaş Uçak Fabrikası, 1949 yılında istimlak edilmiştir. Uçak Fabrikası 1959-1960 yılında "Beşiktaş Deniz Müzesi"ne çevrilmiş ve "Tarihi Kayıklar Galeri Binası" olarak adlandırılmış, Osmanlı devletinin Kadırga, Saltanat ve Piyade Kayıkları burada sergilenmiştir. Müze binasındaki değişim, 1970 yılında yeni ek binaların yapılması ve teşhir alanlarının genişletilmesiyle sürmüştür. 2005 yılında yeni yapılan projeyle, yetersiz gelen Kayıklar Galerisi/eski Nuri Demirağ Uçak Fabrikası binası yıkılmış, Kadırga için geçici bir bina yapılarak inşaat bitinceye kadar burada saklanmıştır, daha sonra yeni yapılan Deniz Müzesi'ne taşınmıştır.

Beşiktaş Uçak Fabrikasıyla birlikte çalışması hedeflenen Yeşilköy'deki tesislerin ve Gök Okulu'nun da benzer biçimde faaliyetlerine son verilmiş, Yeşilköy'deki arazi havalimanı yapılmak üzere istimlak edilmiştir. Elde kalan uçaklar devredilmeyip hurdacıya satılmıştır. Nuri Demirağ tesislerinde üretilen uçaklar dönemin gazetelerinde ve 1941 yılı "Janes All the Worlds Aircraft"da (sayfa 129c) yerini almıştır. Beşiktaş'ta olmasa da Yeşilköy bugün de hem sivil, hem ticari ve hem de askeri (Hava Harp Okulu) havacılık faaliyetlerinin sürdüğü bir semttir.