Bursa’nın doğusunda, Yenişehir ilçesinin dört kilometre batısında, Barcın Köyü’nün yaklaşık üç-dört kilometre güneyinde, Yenişehir-Bursa karayolunun yaklaşık 200 metre güneyinde yer almaktadır. Yenişehir ovasındaki yerleşme iki ayrı höyük tepesinden oluşur ve üzerinde çalışma yapılan büyük tepe yaklaşık beş metre yüksekliğinde ve 80 metre çapındadır. Diğer adları Yenişehir Batı Höyüğü ya da Yenişehir II olan yerleşme, yörede Üyecek Tepe olarak bilinmektedir. Jeomorfolojik ve jeoarkeolojik çalışmalar Barçın Höyük’ün, etrafı bataklık bir gölün yakınında doğal bir yükselti üzerinde kurulduğunu göstermektedir.

1950’li yıllardan itibaren varlığı bilinen höyükte 2005-6 yıllarında Jacob Roodenberg başkanlığında başlayan kazı çalışmaları, 2007-15 yılları arasında Fokke Geritsen başkanlığında yürütülmüştür. Höyükte Neolitiğin çanak çömlekli evresinden (MÖ yaklaşık 6600/5000) başlayarak, sırasıyla Geç Kalkolitik, İlk Tunç Çağ, Demir Çağ, Hellenistik/Roma ve Bizans’a kadar uzanan altı farklı yerleşim evresi ayırt edilmiştir. Kazı Projesi; bölgedeki Hollanda Arkeoloji Enstitüsü’nün 25 yıllık Doğu Marmara’da Erken Tarım Toplulukları başlıklı geniş çaplı bir araştırma projesi dahilinde kazılan son yerleşmeyi temsil etmektedir. Projede, MÖ 6500 yıllarında kuzeybatı Anadolu’ya gelen ilk Neolitik tarım toplulukları ve bölgenin yerli halkının oluşturduğu Neolitik yaşam tarzını araştırıldı ve Barçın Höyük’ün Neolitikleşme sürecindeki yerini ve tarımın Yakındoğu’dan Avrupa’ya yayılımındaki rolünü anlamaya odaklanılmıştır.

Höyükte tespit edilen beş Neolitik evreden en erken olanı (VIe) Çatalhöyük VI. Tabaka ile çağdaş görünmektedir. Barçın Höyük, Neolitik Çağ’da ahşap dikme ve dal örgü tekniğinde yapılmış mimarisiyle küçük bir köy yerleşmesidir. Kırma çatılı yapıların hendekli ahşap kazıklardan yapılan iskeleti çamur ile sıvalıdır. Dikdörtgen planlı yapılar birbirine bitişik inşa edilmiştir ve kapıları güneye kamusal açık bir alana / avluya açılmaktadır. Bazı yapıların içinde üstü çamur sıvalı ahşap sekiler ve zeminde taban sıvasının altında meşe hatılları ortaya çıkarılmıştır. Avlularda yemek pişirme alanları olarak kurgulanmış bazı alanlarda ocaklar yer almaktadır. Neolitik yapılardan birinin zemini özenli bir işçilikle yapılarak kırmızıya boyanmıştır. On dokuz numaralı bu yapının, Yakındoğu’daki kırmızı terazzo tabanlı yapılar düşünüldüğünde özel bir yapı olabileceği akla gelmektedir. Bu yapıya bitişik ve yanmış bir diğer yapıda (2A) taban sıvasının hemen altına bilinçli olarak yerleştirilmiş tüm bir boğa kafatası ortaya çıkarıldı. Yakındoğu’da yapının inşa sürecindeki bir ritüel olarak sıkça gözlenen bu gömülmüş eşya geleneğinde kafatasının hemen üzerinde ayak izlerine rastlanmıştır. Aynı yapıda birinde mercimeğin depolandığı silolar mevcuttur. Yerleşmede ayrıca çöp çukurları ve tabanı çakıl döşeli dış mekanlar ortaya çıkarılmış ve yapı içlerine veya çoğunlukla avlulara gömülmüş bebek, çocuk ve yetişkin iskeletleriyle karşılaşılmıştır. Kuzeybatı Anadolu ve Barçın Höyük gömü geleneğinde ölü hediyesi bırakılması sık görülen bir uygulama olmasa da, istisnai bir örnek olarak yetişkin gömütlerinden birinde mermer bir tüm kap ve üzerinde taşlaşmış tekstil izleri, kemikten bir kaşık ve spatula ve bir boncuk tespit edilmiştir.

Bölgedeki en erken ve tabakalanması güvenilir pişmiş toprak çanak çömlek Barçın Höyük’ün ilk yerleşmesinde ortaya çıkarılmıştır. En erken evrede çok az sayıda ve pişirmeye uygun olmayan kalın cidarlı bir kap kacak geleneği varken, pişirme işinde kullanılan taş ve kil toplara rastlanmıştır. Bir sonraki evrede pişirmeye uygun ince cidarlı çanak çömleğin ortaya çıkmasıyla birlikte bu kil/taş toplar yok olmuştur. Çanak çömleklerde yapılan kalıntı analizlerinde ağırlıklı olarak süt yağları ve geviş getiren hayvan doku yağları tespit edilmiş ve yerleşmenin MÖ yedinci bin yıl ortalarında süt ve süt ürünlerinin üretimine başladığı anlaşılmıştır. Neolitik Höyük’te güzel bir işçilikle yapılmış ve cilalanmış çok sayıda ve çeşitte kemikten kaşık, spatula, mekik, olta ve kanca, bız ve iğne ortaya çıkarıldı. Çakmaktaşı yapım atölyesi de önemli arkeolojik kalıntılar arasındadır. Başta kadın olmak üzere figürinler şaşırtıcı bir biçimde çok az sayıda ele geçmiştir.

Kabuklu ve kabuksuz arpa, buğdaygillerden emmer ve makarnalık / ekmeklik buğday, baklagillerden nohut, mercimek, bezelye, burçak, turpgiller, kazayağıgiller gibi botanik kalıntıları beslenme ekonomisinin çoğunlukla evcilleştirilmiş türlere dayalı olduğunu göstermektedir. Barçın halkı en erken tabakadan itibaren yoğun olarak evcil sığır ve koyun tüketmiştir. Evcil keçi çok az sayıdadır, evcil domuz yoktur. Yaban domuzu ve geyik gibi av hayvanları yüzde 2’lik bir orandadır. Kazılarda balık ve kuş kemiklerine de rastlandı. Görüldüğü gibi Barçın Neolitik ekonomi evcil türlere dayalı ve çiftçi bir modeli yansıtmaktadır.

Barçın Höyük, bölgedeki en erken ve yerel Mezolitik kültürlerle Anadolu Platosu kökenli göçmen Neolitik halkların kaynaşıp etkileştiği sentez bir Neolitik kültürü temsil etmektedir.