Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Şanlıurfa ilinin Birecik ilçesine bağlı Akarçay Köyü'nün batısında, köyün kısmen altında yer alıyor. İlk kez Kargamış Baraj Gölü Etki Alanı içinde kalacak olması nedeniyle bölgede yüzey araştırması yapan G. Algaze tarafından 1992 yılında tespit edildi. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Tarihsel Çevre Değerlerini Araştırma ve Uygulama Merkezi (ODTÜ TAÇDAM) koordinatörlüğünde başlatılan uluslararası kurtarma kazıları kapsamında 1998 yılında çalışmalara başlandı. Şanlıurfa Müzesi Müdürlüğü başkanlığında, İstanbul Üniversitesi Prehistorya Anabilim Dalından Nur Balkan Atlı’nın danışmanlığında yapılan ilk sezon yüzey toplamasının ardından 1999 yılından itibaren kurtarma kazılarına başlandı. Kazı ekibi İstanbul Üniversitesi, Barcelona Autonome Üniversitesi ile Tsukuba Üniversitesi uzman ve öğrencilerinden oluşturuldu. İlerleyen yıllarda baraj yatağında ve etki alanı sınırlarında yapılan değişikliklerle tahribat alanı dışında kalan höyükte çalışmalara ekip üyelerinden İstanbul Üniversitesi’nden Mihriban Özbaşaran’ın danışmanlığında devam edildi.

Araştırma projesi Fırat Nehri’nin mevsimlik deresi olan Su Deresi’nin terasları üzerine kurulmuş Akarçay Tepe’de yürütüldü. Projede yerleşik ve üretimci ilk tarım topluluklarının yaşam biçimlerini, sosyo ekonomik yapılarını, inançlarını, neden-sonuç ilişkileri bağlamında anlamak ve açıklamak amaçlandı. Höyükte, klasik Yakındoğu Neolitik terminoloji ile, Çanak Çömleksiz Neolitik’in B evresi (Pre Pottery Neolithic B: PPNB); Çanak Çömleksiz Neolitik’ten Çanak Çömlekli Neolitik’e Geçiş Evresi ve ‘Halaf-öncesi’ olarak tanımlanabilecek Gelişkin Çanak Çömlekli Neolitik Evre boyunca yerleşilmiştir. Radyokarbon tarihleriyle günümüzden 10 bin yıl öncesinde başlayan iskân, günümüzden yaklaşık sekiz bin yıl önce yerleşmenin terk edilmesiyle son bulur.

Orta PPNB’ye tarihlenen ilk yerleşim, ızgara planlı taş ve kerpiç yapılarla temsil edilir. Yontma taş alet endüstrisi yerel çakmaktaşı ağırlıklıdır; obsidyen sayıca az olmakla birlikte uzak mesafe ilişkilerini gösteren Orta ve Doğu Anadolu kökenlidir. Tahıl ve baklagillerin tarımı yapılmakta, hayvan yetiştiriciliğinin yanı sıra avcılık devam etmektedir. Topluluğun günlük yaşam faaliyetlerini ve düşünsel dünyalarını yansıtan buluntular, çeşitlilik gösteriyor.

Bu aşamayı yapı malzemesinde ve yapı planlarında zengin çeşitleme gösteren Son PPNB tabakaları izler. Binalar, tek odalı, çok odalı, taş duvarlı, kerpiç duvarlı olmak üzere çeşitlidir. Küçük mekanları nedeniyle hücre planlı olarak adlandırılan yapıların taştan ve kerpiçten yapılmış çeşitlemeleri, dönemin tipik yapılarıdır. Yapıları birbirlerinden günlük işlerin yürütüldüğü açık alanlar ayırır. Bu alanlarda yemek pişirme çukurları, kül ve çöp çukurları ve ateş yerleri bulundu.

Final PPNB olarak adlandırılan Çanak Çömleksiz Neolitik dönemin son aşamasında hücre planlı yapıların yapımı ve kullanımının devam ettiği görülüyor. Bunlar küçük odacıklar, işlik ya da depo mekanlarıdır; yaşam alanı ise bir üst kata taşındı. Mimaride gözlemlenen bu değişim, toplumsal yapıdaki değişime de işaret ediyor.

Çanak Çömleksiz Neolitik dönemde yaşam devam ederken Akarçay Tepe’ye çok az sayıda olmakla birlikte ilk çanak çömlek izlerine rastlandı. Yeni bir malzeme ve yeni bir teknoloji ile tanışan Akarçay Tepeliler, sonraki evrede kimi farklılıklarla kendi yerel çanak çömleklerini üretmeye başlamışlar. Mütevazi ve üretimci bir çiftçi köyü özelliği kazanan Çanak Çömlekli Neolitik yerleşmenin merkezi yer değiştirmiş, PPNB yerleşmesinin batısına kaydırılmıştır. Yerleşme, taş temelli, kerpiç duvarlı, çok odalı yapıları, ocak, fırın, seki gibi yapı öğelerini barındıran geniş işlik alanlarıyla biliniyor.

Akarçay Tepe tarih öncesi köyünde, hayvan ve bitki üretimi, diğer bir deyişle tarım ve hayvancılık, sosyal örgütlenme, yerleşme düzeni, obsidyen ve çakmaktaşı alet yapım teknolojileri, çanak çömlek teknolojisi, topluluklar arası alışveriş, etkileşim ve bilgi transferi gibi konularda Neolitik yaşamın yeniden kurulabilmesi için önemli ve çeşitli veriler sağlandı. Bu verilerin, Akarçay Tepe’nin Kuzey Mezopotamya genelinde günümüzden 10 bin yıl önceleri görülen yeni sosyo-ekonomik stratejilerin ortaya çıkışı ve gelişim sürecinin anlaşılmasındaki rolü büyüktür.

Akarçay Tepe kazılarında ortaya çıkarılan Çanak Çömleksiz Neolitik evreye ait iki binanın birebir boyutlardaki kopyaları ve kazılarda bulunan küçük buluntular, her yıl binlerce ziyaretçiyi ağırlayan Şanlıurfa Müzesi’nde sergilenmektedir.