Bozulmamış doğası, benzersiz özellikleri ve güzellikleri, Trabzon’un saklı doğal ve kültürel hazinesi, tereyağının memleketi olan Tonya hafızalarda yer eden bir ilçedir. Karadeniz Bölgesi’nin Doğu Karadeniz bölümünde yer alan Tonya, Trabzon iline bağlı bir ilçedir. Doğudan Düzköy, Batıdan Şalpazarı, kuzeyden Vakfıkebir, güneyden ise Gümüşhane’nin Kürtün ilçesi ile çevrilidir. Tonya ilçesi yaklaşık 265 kilometrekarelik bir alanı kapsamaktadır. Fol ve Kumyatak derelerinin şekillendirdiği arazi derin bir vadi görünümünde olup, oldukça eğimli ve engebeli bir topografyaya sahiptir. Sahada Karadeniz ikliminin hakim görülmesi yörede her mevsimi yağışlı, yazları nispeten sıcak kışları ise ılık geçen bir iklimin varlığını göstermektedir. 

Tonya’nın kuruluşu kesin olarak bilinmemektedir. Ancak 1048 yılına kadar Trabzon ve çevresinin Doğu Roma İmparatorluğu içerisinde kaldığı bazı kaynaklarca belirtilmektedir. Bizans egemenliği etkisi altında kalan yöre Rum misyonerler tarafından yerleşilmiş ve burada Hristiyan dininin ve Rumca dilinin yayılması için birtakım çalışmalarda bulunmuştur. Tonya Osmanlı İmparatorluğu’na girdikten sonra alanı genişlemiş ve Türk nüfusu artmıştır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde Tonya, 1910 yılında Vakfıkebir kazasına bağlanmıştır. Daha sonra Rus işgaline uğrayan Tonya 17 Şubat 1917’de geri alınmıştır. Bu tarih her yıl Tonya’nın kurtuluşu olarak yörede törenle kutlanmaktadır. 1954 yılına kadar Vakfıkebir ilçesine bağlı bir bucak olan Tonya 6324 sayılı kanun ile Trabzon iline bağlı ilçe yönetim statüsüne getirilmiştir. 

Tonya ilçesi, 6360 sayılı Büyükşehir Yasası kapsamında, Trabzon Büyükşehir Belediyesi sınırları içinde yer almakta olup, bu çerçevede büyükşehir yönetim modeliyle idare edilmektedir. Bu modele göre, Tonya Belediyesi büyükşehir belediyesine bağlı bir ilçe belediyesi statüsündedir. İlçede yerel hizmetlerin bir kısmı Tonya Belediyesi tarafından yürütülürken, altyapı, ulaşım, içme suyu, kanalizasyon gibi hizmet alanlarında yetki ve sorumluluk Trabzon Büyükşehir Belediyesi’ne aittir. Yerel kapsamda daha önce köy statüsünde bulunan yerleşimler mahalleye dönüştürülmüştür. Bu doğrultuda Tonya’nın kırsal yerleşimleri mahalle statüsüne sahip yerel birimler olarak ilçe belediyesine bağlanmıştır. Günümüzde Tonya ilçesinin 22 tane mahallesi bulunmaktadır. Aslında büyükşehir yasası kapsamında köyler mahalleye dönüştürülse de kırsal özellikler devam etmektedir. Bu yerleşmelerde 2024 yılı itibariyle 6.778’i erkek, 7.007’si kadın olmak üzere toplamda 13.785 kişi yaşamaktaydı. Tonya’nın nüfusu yıllar içerisinde ekonomik nedenlerden dolayı azalma eğilimi göstermiştir. 2023 yılı itibariyle erkeklerin %98’i, kadınların ise yüzde 89’u okuma yazma bilmekteydi. İlçede birçok ilköğretim, ortaöğretim okulu ve liseler bulunmaktadır. Bunun yanı sıra ilçe için önemli bir kurum sayılan Trabzon Üniversitesi’ne bağlı Tonya Meslek Yüksekokulu büyük bir adım olmuştur. Yine Halk Eğitim ve Kültür Merkezi de önemli bir kurum olarak hizmet vermektedir. 

Sahanın topografik şartları ulaşım hizmetlerinin önündeki en önemli engeli oluşturmaktadır. Nitekim eğimli ve engebeli bir yapıya sahip olması zaman zaman heyelanlar meydana getirmektedir. Tonya’nın diğer il ve ilçelerle bağlantısı 18 kilometre uzunlukta ve Fol deresini izleyen Tonya-Vakfıkebir karayolu ile sağlanmaktadır. Yolun tamamı asfalt kaplama olup ulaşım kolaylıkla sağlanmaktadır. Ayrıca ilçeyi kuzeybatıdan kuşatan Beşikdüzü ilçesi ile de Tonya’ya ulaşım sağlanabilmektedir. Tonya’nın temel ekonomik geçim kaynağı tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Son yıllarda hayvancılık faaliyeti yörede büyük oranda azalma eğilimi göstermiştir. Tarımsal faaliyetler ise daha çok geçim tipi olarak yapılmaktadır. Bunun yanı sıra yörede 700 metrelere kadar olan kısımlarda fındık bahçeleri yer almaktadır. İlçede sanayi faaliyetleri yeterince gelişmemiştir. 1974 yılında hizmete giren Tonya Koop Süt Fabrikası tek modern sanayi tesisidir. 

Tonya el değmemiş doğası ve zengin kültürel mirasıyla son zamanlarda turizm potansiyeli yükselen bir ilçedir. Sahada özellikle yayla turizmi ön planda olup Kadıralak, Kadırga, Sazalanı, Erikbeli, Sis Dağı gibi yaylalar en dikkat çekici olanlardır. Kadıralak yaylası mavi yıldız çiçekleriyle ünlenmiştir. Bu çiçekler her yıl Nisan ayının ortalarından itibaren açmaya başlar ve yaklaşık iki hafta ömürleriyle birçok doğa severi akın akın bölgeye çekmektedir. Uluslararası Bern Sözleşmesi kapsamında korunan bu çiçekler bölgede her yıl yoğun ilgiye neden olmaktadır. Kadıralak yaylası doğal anlamda ulusal çapta Tonya’nın tanıtılmasında büyük bir paya sahiptir. Yine son zamanlarda Canikdere yürüyüş yolu yoğun bir ilgiyle karşılanmakta olup Tonya’nın popüler yerlerinden birisi haline getirilmiştir. Görenleri hayrete düşüren Kudavas Şelalelesi de Tonya için önemli doğal kaynaklarından birisidir. Kayabaşı yaylası da son zamanlarda daha fazla tanınması ile birçok doğa severi çekmektedir. Bu yaylaların haricinde ilçe birçok farklı yayla yerleşmesine de sahip olup her biri ayrı bir doğal güzellik taşımaktadır. 

Tonya’nın geçmişten günümüze en bilenen kültürel etkinliklerinden birisi Kadırga Şenliği geleneğidir. Her yıl temmuz ayının üçüncü haftasının cuma gününde düzenlenmektedir. Tonya, Maçka, Torul ve Kürtün ilçelerinin birleştiği konumda binlerce kişinin yoğun katılımı ile şenlik gerçekleştirilmektedir. Şenlikte geleneksel horon gösterileri farklı obaların tepeden aşağıya doğru horon ederek birleşmesiyle muhteşem bir şölene dönüşmektedir. 

Yüzyıllar boyunca sürdürülen Kalandar Gecesi geleneği ise Tonya’nın en önemli kültürel faaliyetlerinden bir tanesidir. Kalandar Gecesi, Rumi takvime göre yılbaşı olarak kabul edilen ve 13 Ocak’ta kutlanan halk geleneğidir. Bu gecede insanlar tanınmayacak bir şekilde kapatarak ya da maske takarak ev ev dolaşır, maniler söyleyerek çeşitli hediyeler toplamaktadır. Ayrıca küçük eğlenceler düzenlenerek çeşitli gösteriler yapılmakta ve bereket ve uğur dileklerinde bulunmaktadırlar. Bu gecenin sabahında eve ilk adım atan kişinin uğur getirip getirmemesi ve o yılın iyi veya kötü geçeceğine inanılmaktadır. Bazı aileler uğur getirdiğine inandığı kişilerin sabah erkenden evlerine gelmesini rica etmekte veya bazı aileler ise evin içine uğur ve bereket getirdiğine inandığı hayvan olan koyunu getirmektedir. Günümüzde bu gelenek halen canlılığını büyük bir önemle korumaktadır. 

Yörenin en bilinen lezzetleri arasında süt ve süt ürünleri gelmekte olup, coğrafi işaret alan Tonya tereyağı ile tanınmaktadır. Ayrıca mıhlama, mısır ekmeği, karalahana çorbası da yöre lezzetleri arasında yerini almaktadır. Tonya Tereyağı ve Kültür Festivali ilçenin bir geleneksel kültürünü oluşturmakta olup, ilçede her yıl ağustos ayında düzenlenmekte ve bu festivalle ilçenin kültürü ve terayağı tanıtılmaktadır. İlçede konaklama hizmeti veren (beş adet) Tonia Apart, Foleye Mountain Resort, Tonia Waterland Resort, Yeşil Yayla Ekoturizm ve öğretmenevi hem doğaya yakın bir tatil deneyimi hem de yöresel kültürü tanıma imkanı sunmaktadır. İşletmeler genel itibariyle orta sınıf kategorisindedir. Peştamal ve kuşak kadınların yöresel kıyafetleri arasındadır.

İlçeye ulaşım Trabzon ilinden ve Vakfıkebir ilçesinden her gün belirli aralıklarla dolmuşlar ile düzenlenen seferler ile sağlanmaktadır. Aynı zamanda ilçeden de Vakfıkebir ve Trabzon'a her gün seferler gerçekleştirilmektedir. Diğer illere seyahat etmek isteyenler Vakfıkebir ilçe otogarını veya Trabzon otogarını kullanabilmektedir. İlçeye en yakın havalimanı Trabzon havalimanıdır. İlçenin en bilenen yöresel yemekleri arasında karalaha çorbası, mısır ekmeği, turşu kavurması, patates közlemesi veya haşlaması, mısır çorbası, karalahana ekmeği, karalahana sarması, kuru fasulye kavurması, bazlama, silikta, simila ve mıhlama yer almaktadır.

Tonya eşsiz doğal güzellikleri, geleneksel kültürü ve özgün sosyal yapısıyla Karadeniz’in dikkat çekici en önemli yerleşimlerinden biri olma özelliği taşımaktadır. El değmemiş yaylaları, endemik bitki örtüsü ve kendine has kültürüyle hem doğa turizmi hem de kültür turizmi ile yüksek bir turizm potansiyeli taşımaktadır. Tonya’nın sahip olduğu bu yüksek turizm potansiyeli sürdürülebilir turizm çerçeveleri kapsamında korunarak tanıtılması, hem yerel kalkınmaya katkı sağlaması açısından hem de bölgesel olarak çok büyük önem taşımaktadır.