Mardin’in Kızıltepe ilçesinde yeni Mahallede yer alan Şahkulubey Kümbeti Tarihi ve kültürel anlamda ilçenin sayılı tarihi  eserlerindendir. XII. yüzyılda Artuklu Beyliği tarafından yapılmıştır. Yapının kesin inşa tarihi yazılı kaynaklarda açıkça belirtilmemekle birlikte, mimari karakteri ve taş işçiliği Artuklu Beyliği’nin XII. yüzyılda gelişen anıtsal türbe geleneğiyle güçlü biçimde ilişkilendirilir. Bu dönem, bölgede hem hanedan mensupları hem de ileri gelenler için kubbeli veya külahlı mezar anıtlarının yaygınlaştığı bir zaman dilimidir.

Kümbet, adını muhtemelen bölgenin önde gelen bir yöneticisi ya da askeri bir bey olan Şahkulu Bey’den alır. Zaman içinde çevresindeki doku büyük ölçüde değişse de, yapı kendi özgün konumunu ve anıtsal görünümünü korumayı başarmıştır. Yüzyıllar süren doğal aşınma, bakımsızlık ve çevresel etkenler kümbetin taş yüzeyinde belirgin izler bırakmış; bazı bölümler kısmen tahrip olmuş olsada kümbetin plan düzeni, genel kütlesi ve karakteristik silueti günümüze ulaşmıştır. Bunun üzerine 2021 yılında restorasyon çalışmaları yapılmıştır. Çalışmalar sırasında tarihi kümbetin iç kısmında üç mezar bulunmuştur. Yapılan temizlik ve düzenleme çalışmalarında iç bölümdeki mezar düzeni yeniden ortaya çıkarılmış, böylece yapının gömü işleviyle ilişkilendirilen tarihsel kimliği daha belirgin hâle gelmiştir. Mezarların hangi döneme ait olduğu konusu üzerindeki çalışmalar devam etmektedir.

Şahkulubey Kümbeti, açık bir alanda tekil bir anıt yapı olarak durduğu için, özellikle konik külahı ve silindirik gövdesiyle çevrede hemen fark edilen bir mekânsal ağırlık oluşturur. Kümbetin planı, Artuklu türbelerinde sıkça görülen “alt mezar odası + üst ziyaret mekânı” şemasını takip eder. Dış mimari oldukça yalın fakat dengeli bir biçime sahiptir. Silindirik gövdeyi oluşturan kesme taşlar, dikkatli bir işçilikle yerleştirilmiş; taş dokusunun sıcak rengi yapıya hem sade hem de güçlü bir görünüm kazandırmıştır. Gövdenin üzerine oturan konik külah, kümbetin hem dikey etkisini artırır hem de uzak mesafeden algılanmasını sağlar. Kümbetin giriş açıklığı, duvar kalınlığıyla orantılı biçimde derin tutulmuş, böylece hem güvenlik hem de mekânsal etki açısından belirgin bir sınır oluşturulmuştur.İç mekân ise tamamen dışa kapalı bir haldedir. Ziyaret bölümü yüksek duvarları, dar pencere açıklıkları ve taş örgüsünün yansımalarıyla sessiz  bir iç mekân karakteri taşır. Alt bölümdeki kripta/mezar odası daha sade bir düzende tasarlanmış olup, tonoz örtüsü ve taş kütlesiyle yapıyı güçlendiren bir alt yapı görevi görür.

Kümbetin taşıyıcı sistemi bütünüyle kesme taş örgü üzerine kuruludur. Dışta düzgün yüzeyli taş bloklar, içte ise daha küçük boyutlu dolgu taşları kullanılmış, böylece hem görsel bütünlük hem de yapısal sağlamlık sağlanmıştır. Harç olarak geleneksel kireç bağlayıcılı malzeme tercih edilmiştir. Zaman içinde taş yüzeylerde tuzlanma, tabakalaşma ve noktasal aşınmalar ortaya çıkmış; özellikle rüzgâr ve yağmur etkisine açık güney ve batı yüzeylerinde yüzey kayıpları daha belirgin hâle gelmiştir. Konik külahın üst bölümleri, yıllar içinde bazı taşların yerinden oynaması nedeniyle su alma riskiyle karşı karşıya kalmış; bu durum kümbetin üst kotlarında malzeme kaybını hızlandırmıştır.

Buna rağmen, yapının genel statik düzeni büyük ölçüde ayaktadır. Silindirik gövde, taş örgünün kendi ağırlığıyla birbirini kilitleyen kademeli yapısı sayesinde sağlamlığını korur. İç mekân tonozu ve kripta bölümü de yapısal bütünlük açısından önemli bir rol üstlenir.

Kümbet bugün hâlâ özgün karakterini taşıyan, bölgenin türbe mimarisinin sade ama etkileyici örneklerinden biri olarak değerlendirilebilir.