Pınarbaşı ilçesi arazileri, Kayseri ilinin doğusunda, KD-GB istikametinde uzanır. İl merkezine yaklaşık 90 kilometre mesafededir. İlçenin tamamı İç Anadolu Bölgesi'nin Yukarı Kızılırmak bölümünde, Doğu Toroslar'ın batı kısmında, Tahtalı Dağları ile Hınzır Dağı arasında konumlanan Uzunyayla Platosu'nun büyük bir bölümünü (Zamantı Çayı Yukarı Havzası) ve Zamantı Çayı'nın orta çığırını içine alır. Güneydeki Tahtalı Dağları ile Yukarı Fırat bölümünden ve dolayısıyla Doğu Anadolu bölgesinden ayrılır.

Kuzeyde, Sivas'a bağlı Şarkışla, Altınyayla ve Kangal ilçeleri; doğusunda: Sivas'a bağlı Gürün ilçesi ve Kayseri'ye bağlı Sarız ilçesi; güneyinde, Kayseri'ye bağlı Tomarza ve Sarız ilçeleri; batısında ise Kayseri'ye bağlı Bünyan ve Akkışla ilçeleri ile çevrilidir.
İlçenin izdüşüm alanı 3420 kilometrekare olup, bu alanıyla Türkiye'nin beşinci büyük ilçesidir. İlçenin ortalama yükseltisi 1744 metredir. Maksimum yükselti farkı 1530 metredir. Yükselti genel olarak kuzey doğudan güney batıya doğru azalırken (Kuzey batıda Methiye Köyü(nde 1612 metre, ilçe merkezinde 1500 metre, güney doğuda Avşarsöğütlü yakınlarında 1390 metre), doğu ve batıdaki dağlara (örneğin Gövdeli Dağı 2920 metre, Aygörmez Dağları 1770 metre) doğru artış gösterir.

Pınarbaşı'nın tarih öncesi devirlere ait nüfus ve yerleşme durumu hakkında kesin veriler olmamakla birlikte, bölgedeki höyükler, tümülüsler ve ören yerleri, alanın geçmişte de yerleşim yeri olarak kullanıldığını göstermektedir. Yörede sırasıyla I. Kapadokya Krallığı, Hititler, Asurlar, Medler, Persler, Büyük İskender İmparatorluğu, II. Kapadokya Krallığı, Pontus Krallığı, Roma İmparatorluğu, Bizanslılar, Danişmendliler, Türkiye Selçuklu Devleti, Memluklar, Eretna Devleti ve Dulkadiroğlu Beyliği hüküm sürmüştür. Antik çağda bölge Ariaratheia olarak bilinmiş ve Kapadokya Kralı III. Ariarates (MÖ 220-163) burada kendi adını taşıyan bir kent kurmuştur.

Osmanlı Devleti döneminde, XVI. yüzyılda ilçe, Zamantu Kazası adıyla Maraş Sancağı'na bağlıydı. 1530 tarihli kayıtlarda Pınarbaşı, Kayseri nahiyesine bağlı bir köy olarak geçmektedir. XIX. yüzyılın başlarına kadar köy statüsünü korumuştur. XIX. yüzyılın ilk yarısında yoğunlaşan Kafkas göçleri, 93 Harbi göçleri ve Fırka-i Islahiye'nin gerçekleştirdiği göç ve iskânlar sonucunda artan nüfusla birlikte, 1861 yılında Sultan Abdülaziz zamanında Aziziye adıyla Sivas vilayetine bağlı bir kaza merkezi olmuştur. 1862'de Bozok eyaletine, 1865'te tekrar Sivas vilayetine bağlanan kaza, 1926 yılında Sivas'tan ayrılarak Kayseri iline bağlanmış ve adı Pınarbaşı olarak değiştirilmiştir. İdari sınırları zaman içinde değişiklik göstermiş; örneğin 1946'da Sarız, 1950'de Toklar nahiyesi (Tomarza'ya bağlandı) ilçeden ayrılmıştır. 1959'da Büyükkabaktepe Köyü Sarız'dan, 1961'de Kaman Köyü Tomarza'dan Pınarbaşı'na bağlanmıştır. 2011’de Avşarsöğütlü köyü ise Tomarza'ya bağlanarak ilçeden ayrılmıştır.

Demografik Özellikleri: 

İlçenin nüfus gelişimi tarihsel olarak beş ana döneme ayrılabilir: 1527-1563 (I. dinamik nüfus artışı), 1563-1730 (I. dinamik nüfus kaybı), 1945-1955 (idari sınır değişikliklerine bağlı azalma), 1955-1985 (durağan nüfus artışı) ve 1985-2024 (II. dinamik nüfus kaybı). XVI. yüzyılda Zamantu Kazası'nın nüfusu 1527'de yaklaşık 14.916 iken, 1563'te yüzde 41,8 artışla 21,161'e yükselmiştir. XIX. yüzyıldaki göçler ve iskanlarla nüfus artmış, 1888'de 74.052'ye, 1914'te 51.454'e ulaşmıştır (nüfus sayımı verilerindeki farklılıklar dikkate alınmalıdır). Cumhuriyet döneminde 1927'de 44.958 olan nüfus, 1945'te 60.778'e yükselmiş, idari değişikliklerle 1955'te 43.296'ya düşmüştür. 1985'te 51.569 ile en yüksek seviyelerinden birine ulaşmış, ancak sonrasında sürekli azalarak 2015'te 24.198'e gerilemiştir. 2016 itibarıyla nüfus bakımından 970 ilçe içinde 481. sıradadır. İlçenin en önemli problemi nüfus tutma kabiliyetini yitirmesidir. Bu kapsamda ortalama hane halkı büyüklüğü de azalmaktadır. 1980'de 6,7 olan ortalama, 2013'te ilçe genelinde 3,5'e düşmüştür. Köylerde kışın ortalama 3,5, yazın 3,8'dir. Bu düşüş, geleneksel geniş aile yapısından çekirdek aile yapısına geçişle ilgilidir.  Bu nedenle hem köylerde hem de ilçe merkezinde küçülme eğilimi devam etmektedir.

Nüfus Hareketleri (Göçler): İlçe tarihi boyunca göçlerle şekillenmiştir. XIX. yüzyılda Kafkasya'dan (Çerkesler) ve 93 Harbi sonrası Doğu Anadolu'dan yoğun göç almıştır. Aynı dönemde Fırka-i İslahiye ile Avşar aşiretleri bölgeye iskan edilmiştir. Cumhuriyet döneminde, özellikle 1950'lerden sonra kırdan kente ve yurtdışına (başta Almanya, sonra İngiltere, Fransa, Hollanda) yoğun göç vermiştir. 1985-2015 arasında yaklaşık 5000 ailenin (tahmini 25.000 kişi) ilçeden ayrıldığı tespit edilmiştir. Göçlerin yüzde 72'si Kayseri'ye yöneliktir; İstanbul, Ankara, Mersin ve İzmir diğer önemli göç merkezleridir. Mevsimlik işçi göçleri de önemlidir; Güneydoğu Anadolu'dan nohut hasadı için işçiler gelirken (yaklaşık 1500 kişi), ilçeden de başka yerlere mevsimlik işçi (yaklaşık 850 kişi) gitmektedir. İnşaat sektörü günübirlik işçi hareketliliğinde başı çeker. Yaz aylarında köylere ve yaylalara göçler yaşanmaktadır.

Nüfusun Dağılışı ve Yoğunluğu: Nüfus dağılışında su kaynakları, akarsu ağı (Zamantı ve kolları), topografya (korunaklı vadi yamaçları, etek düzlükleri) ve tarım alanları belirleyici olmuştur. Yükselti olarak nüfus esasen 1300-1800 metre arasında yoğunlaşmaktadır. Yerleşmeler genellikle toplu dokudadır. 2024 yılı itibarıyla kilometrekareye düşen nüfus (aritmetik yoğunluk) 6,4 kişidir. Bu değer 1985'te 18 kişiydi. Tarımsal nüfus yoğunluğu 1985'te kilometrekareye 66,8 iken 2015'te 24,4'e inmiştir; bu değer hala Türkiye ortalamasının üzerindedir.

Nüfusun Yapısı (Yaş ve Cinsiyet): 2024 itibarıyla nüfusun yüzde10’u 0-14 yaş, yüzde 70’i 15-64 yaş, yüzde 20'si 65+ yaş grubundadır. Yaşlı nüfus oranı (yüzde 20) Türkiye ortalamasının oldukça üzerindedir ve ilçe nüfusunun yaşlandığını göstermektedir. İlçede 11480 erkek, 10087 kadın nüfusun bulunması, özellikle genç kadın nüfusun kırsal alanı daha hızlı terk etmesiyle açıklanmaktadır.

Nüfusun Eğitim Yapısı: Nüfus azalması nedeniyle köylerdeki ilkokulların çoğu kapanmış, taşımalı eğitime geçilmiştir. 2013 itibarıyla 1096 öğrenci taşımalı sistemden faydalanmaktadır. İlçe merkezinde, Kaynar, Pazarören, Karakuyu, Şabanlı ve Arslanbeyli gibi yerleşmeler taşımalı eğitim için merkez konumundadır. İlçede 2015 itibarıyla okul öncesi, ilkokul, ortaokul ve lise düzeyinde toplam 46 okul, 327 derslik, 271 öğretmen ve 5027 öğrenci bulunmaktadır. Derslik başına düşen öğrenci sayısı Türkiye ortalamasının altındadır. Okullaşma oranları 2012'de ilköğretimde yüzde 99,8, ortaöğretimde yüzde 92,5'tir. Okuma-yazma bilmeyenlerin oranı 1990'da yüzde 22,2 iken 2015'te lüzde 5.8'e gerilemiştir. Lise ve üzeri eğitim seviyesine sahip nüfus oranı yüzde 7,4'ten yüzde 19'a yükselmiştir. İlçe merkezinde Erciyes Üniversitesi'ne bağlı bir Meslek Yüksek Okulu bulunmaktadır. Halk Eğitim Merkezi çeşitli kurslar düzenlemektedir.

Nüfusun Sağlık Yapısı: İlçe merkezinde 50 yatak kapasiteli bir Devlet Hastanesi bulunmaktadır. İlçede doktor başına düşen nüfus (2016 kişi) Türkiye ortalamasının (580 kişi) oldukça üzerindedir. Bir Acil Sağlık Hizmetleri İstasyonu ve Aile Sağlığı Merkezi bulunmaktadır. Köylerdeki sağlık evlerinin çoğu (Pazarören, Kaynar, Şabanlı hariç) faal değildir.

Faaliyet Gösteren Sivil Toplum Kuruluşları: İlçede Kafkas Dernekleri Federasyonu'na bağlı olan bu şube, Çerkes kültürünü yaşatmayı ve yaymayı amaçlamaktadır. Kayseri Pınarbaşı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı, Ayrıca ilçede Pınarbaşı Kadın Girişim ve İşletme Kooperatifi, Ziraat Odası ile Esnaf ve Sanatkârlar Odası gibi meslek kuruluşları mevcuttur.

Ekonomik Üretim Şekilleri

İlçenin iktisadi yapısında tarım ve hayvancılık hakimdir. Madencilik, alabalık yetiştiriciliği ve arıcılık diğer önemli faaliyetlerdir. 

Tarım: İlçedeki arazinin yaklaşık yüzde 35'i tarım alanıdır. Tarım arazilerinin büyük çoğunluğu (yüzde 37) kuru tarım alanıdır. Sulamalı tarım alanları (yüzde 1,9) ve karışık tarım alanları (yüzde 1,6) daha sınırlıdır. İlçedeki tarım arazilerinin yüzde 32'si nadasa bırakılmaktadır. Arazi kullanım kabiliyet sınıflarına göre arazinin sadece yüzde 36'sı (I-IV. sınıflar) tarıma elverişlidir. Özellikle altıncı sınıf arazilerin bile kuru tarımda kullanılması, tarım alanlarının sınırlarına ulaştığını göstermektedir. Başlıca ürünler buğday ve arpadır. Çavdar ve yulaf genellikle hayvan yemi olarak yetiştirilir. Nohut, özellikle Çörümşek havzasının karakteristik ürünüdür. Şeker pancarı ve patates önemli sulu tarım ürünleridir. Fasulye, mısır, yonca, fiğ, korunga gibi yem bitkileri ve az miktarda mercimek, ayçiçeği, kimyon, aspir yetiştirilir. Meyvecilik (elma, ceviz) ve sebzecilik (patates ve kabak hariç) genellikle aile ihtiyacına yöneliktir ve sınırlıdır. Seracılık gelişmektedir. Sulu tarım alanları Zamantı ve kollarının vadi tabanlarında yoğunlaşır. Bahçelik Barajı ve Paşalı, Karamanlı, Hayriye, Karakuyu göletleri sulama amaçlıdır. Sulama kanalları ve pompaj sistemleri kullanılır. Gübre kullanımı Türkiye ortalamasının altındadır. Traktör sayısı (1000 hektara 24,6) Türkiye ortalamasının (43,8) altındadır. Arazi toplulaştırma çalışmaları yapılmaktadır.

Hayvancılık: Tarımdan sonra en önemli faaliyettir. Küçükbaş hayvancılık (özellikle Kangal-Akkaraman koyunu-2024 yılı itibariyle yaklaşık 190 bin) yaygındır. Büyükbaş hayvan sayısı 2024 yılı itibariyle yaklaşık 47 bindir. Uzunyayla'da et besiciliği, Orta Zamantı ve Çörümşek'te süt besiciliği öne çıkar. Çayır ve mera alanları hayvancılık için önemli bir potansiyel sunar. Yaylacılık (sedanter tip) ve ağıl sistemi yaygındır. Kümes hayvancılığı (tavuk, hindi) azalmıştır.

Balıkçılık: Özellikle Bahçelik Barajı, Karagöz ve Şerefiye pınarları civarında yoğunlaşan 21 civarı alabalık tesisi bulunmaktadır. Özellikle yavru alabalık üretimi (30 milyon) fazladır. Yıllık üretim 1750 ton civarındadır. Sektörde gelişme devam etmektedir.

Arıcılık: Özellikle dağlık alanlarda ve korunga ekilen yerlerde yapılır. Yaklaşık 16 bin kovan mevcuttur, ancak bunun önemli bir kısmı gezici arıcılara aittir. Yıllık bal üretimi 230 ton civarındadır.

Madencilik: Geçmişte çok önemli olan madencilik faaliyetleri (özellikle krom) piyasa koşulları ve rezervlerin durumu nedeniyle azalmıştır. Krom, demir, mermer, traverten, kalker, kum-çakıl çıkarılmaktadır. Aktif maden ocağı sayısı azalmıştır (faal 20 civarı, kapanan 6). Mevcut tesisler daha çok Orta Zamantı havzasında yoğunlaşmıştır. Yaklaşık 350 kişi bu sektörde çalışmaktadır.

Sanayi: İlçe merkezinde küçük çaplı sanayi tesisleri bulunur ancak ilçenin potansiyelini yansıtmaz. Geçmişte faal olan un fabrikaları, halı fabrikası, mermer fabrikası, et entegre tesisi gibi birçok kuruluş kapanmıştır. Küçük sanayi sitesindeki işyerlerinin doluluk oranı düşüktür (yüzde 57). Taş parke fabrikası, hazır beton fabrikası, su şişeleme tesisi, tuğla fabrikası gibi az sayıda tesis faaliyet göstermektedir. Güneş enerjisi santralleri kurulmuştur.

Ticaret: Ticari faaliyetler büyük ölçüde tarım, hayvancılık ve geçmişte madenciliğe dayanır. Köylerdeki bakkal sayısı azalmıştır. İlçe merkezi, çevre köyler için temel ticari merkezdir ancak etki alanı Kayseri nedeniyle sınırlıdır. Cuma günleri kurulan pazar önemlidir. Hayvan pazarı eski önemini yitirmiştir. Halı-kilim ticareti bitmiştir.

Turizm: Tarihi yerler (Hitit Barajı, Melikgazi Kalesi ve Türbesi, Şerefiye Kalesi, kaya yerleşimleri, anıt mezarlar, han kalıntısı vb.) ve doğal güzellikler (Zamantı Irmağı, Pınarbaşı kaynakları, yaylalar, Bahçelik Baraj Gölü) önemli bir potansiyel sunsa da, bu değerler yeterince değerlendirilmemektedir ve atıl durumdadır. İlçedeki önemli kültürel ve doğal turizm çekicilikleri şunlardır: 

Kültürel Çekicilikleri: Karakuyu Hitit Barajı (MÖ XIII. yüzyıl), Melikgazi (Zamantı/Kuş) Kalesi (Bizans ve Türk-İslam dönemi izleri), Melikgazi Türbesi ve Mescidi (Danişmendli Emiri Melik Gazi'ye ait, XII. yüzyıl), Şerefiye (Silvan) Kalesi (Roma dönemi Castrum kalıntısı), Hilmiye Köyü Roma Yolu Köprüsü ve Miltaşları, Kızılhan Köyü Soledere Vadisi Kaya Yerleşimi ve Kaya Kilisesi, Pazarören Ispıtın Yeraltı Şehri, Panlı Köyü Anıt Mezarı (Roma dönemi), Han Köyü Kilise Kalıntısı, Yarımtepe Köyü Süleyman Şah (Garip) Türbesi (Dulkadiroğlu Süleyman Bey, 1440), Pınarbaşı Ariaratheia Kaya Evleri, Yavşanhan (Han Köyü) Höyüğü (Erken Tunç Çağı, üzerinde han kalıntısı mevcut), Çok sayıda Tümülüs ve Örenyeri (örneğin: Kurttepesi, Müşevge), Karslı Cami

Doğal Çekicilikleri: Zamantı Nehri ve Vadisi, Pınarbaşı ve Şerefiye Su Kaynakları (Gözeler), Tahtalı, Gövdeli, Hınzır, Aygörmez ve Şirvan Dağları, Uzunyayla, Orta Zamantı ve Çörümşek Havzaları/Platolar, Pınarbaşı ve Bahçelik Ovaları, Bahçelik Baraj Gölü, Paşalı, Karamanlı, Hayriye, Karakuyu Göletleri, Orman Alanları (Meşe-Ardıç Birlikleri, Sarıçam Ormanları - Melikgazi köyü), Yaylalar (Tahtalı Dağları üzerinde), Boğazlar (Kaynar, Altıkesek, Karaboğaz, Pınarbaşı).

Konaklama, Yeme-içme: Sadece ilçe merkezinde bir öğretmenevi ve iki otel olmak üzere üç tesiste 82 yatak bulunmaktadır. Yeme-içme işletmeleri (lokanta, çay ocağı, kahvehane vb.) ilçe merkezinde ve bazı köylerde mevcuttur. İlçe merkezinde hem yerel yemeklerin pişirilmesinde hem de yöreye has “Kayseri Ekmeği” üretimi sayesinde dokuz civarındaki fırını dikkati çekmektedir. Kayseri ile Pınarbaşı arasında düzenli toplu taşıma hizmetleri mevcuttur.

Ulaşım Alt Yapısı: İlçe önemli karayolu güzergahları üzerindedir. D-300 (E90) (İzmir-Van) karayolu ilçeyi güney batı-kuzey doğu yönünde kat eder. D-815 (Pınarbaşı-Sarız-Adana) karayolu ilçe merkezinin doğusundan başlar. D-851 (Pınarbaşı-Şarkışla-Sivas) karayolu da ilçeden geçer. Bu yollar sayesinde ilçe merkezi bir ulaşım kavşağı niteliğindedir. Köy yollarının çoğu asfalttır, ancak özellikle Uzunyayla'da bazıları mucurlu ham yoldur. Yayla ve ağıl yolları genellikle stabilizedir. Madencilik faaliyetleri ve iklim koşulları (buzlanma, deformasyon) bazı yollarda sorunlara yol açmaktadır. İlçeden geçen bir demiryolu hattı bulunmamaktadır. İlçede bir havalimanı bulunmamaktadır. En yakın havalimanı Kayseri Erkilet Havalimanı'dır (Yaklaşık 100 kilometre).

Düzenlenen Özel Gün, Festivaller: İlçede sürekliliği olan tek etkinlik Yukarı Borandere köyünde “Hanyeri Yayla Şenliği”dir. Ayrıca Pazarören'de Milli Eğitim Müdürlüğü tarafından destekle gerçekleştirilen “Gençlik Festivali” bulunmaktadır.

Gastronomik Özellikleri: İlçenin Kayseri mutfağının zenginliğinden pay aldığı (Mantı, Pastırma, Sucuk, Yağlama, Develi Cıvıklısı vb.) ve Çerkez ve Avşar kültürlerinin yöresel mutfağa özgün katkılarının olabileceği, ancak bu potansiyel henüz yeterince belgelenmemiş veya tanıtılmamıştır. Özellikle Çerkez mutfağı, kendine özgü tatları ve zengin kültürel birikimiyle dikkat çekmektedir. Kahvaltı için hazırlanan “gubate”, kaymak ve peynirle doldurulmuş lezzetli bir börekken, “velibah” sacda pişen pratik bir patates yemeğidir. “Bahten” ve “karaçay” gibi diğer börek çeşitleri de sofralarda sıkça yer bulur. “Haliva,” simit benzeri yapısıyla temel ekmeklerden biridir. “Padden,” özenle kaynatılmış sütten yapılan geleneksel bir Çerkez peyniridir. “Zoko” mısır unundan yapılan tatlımsı bir helvayken, “kurum beek” ise özellikle düğünlerde lokumla birlikte sunulan bir tür kurabiyedir. “Salibe” ya da “haluj”, sarımsaklı yoğurtla servis edilen büyük boy Çerkez mantısı olarak misafir sofralarının vazgeçilmezidir. “Şıps” ise tavukla yapılan bir çorba olup, genellikle “Arabaşı” eşliğinde sunulur.

Pınarbaşı yöresi hakkında bilgi veren eski seyyahların seyahatnamelerinden doğrudan alıntılar veya detaylı anlatımlar bulunmamaktadır. Ancak Chaput (1947) ve İzbırak'ın (1944) bölge üzerine yaptığı coğrafi araştırmalar ve gözlemler ile Şemseddin Sami'nin Kamus-ul Alam eserindeki 1890 tarihli bazı bilgiler yer almaktadır.