Kent Morfolojisi

Kavram Sosyoloji Şehir ve Bölge Planlama Kamu Yönetimi

Basitçe, kent formu çalışmaları anlamına gelir. Kent morfolojisi kuramcılarının başında gelen Michael Robert Günter Conzen’in belirttiği üzere, bu alandaki ilk çalışmalardan biri, Johann Fritz’in 1894 yılında kaleme aldığı, (Deutsche Stadtanlagendoğu başlıklı yazı), batı ve doğu Alman Ortaçağ şehirleri arasındaki farklılıkları ölçmek için temel kaynak olarak kent planlarının görsel incelemelerini kullandığı araştırmasıdır.

Kent morfolojisi temelde üç tip ekol altında kurulmuştur: İtalyan, İngiliz ve Fransız yaklaşımı. İtalyan ekolü, 1940’larda ortaya çıktı ve başlıca kuramcılarından biri Saverio Muratori’dir. Bu yaklaşım, geleneksel şehirlerin planlanma ve ortaya çıkma süreçlerini incelerken, mimarlığın kodlarının antik dönemden 1930’lara dek süren şehir inşası geleneklerinde gömülü olduğunu iddia eder. Bu doğrultuda kullandığı analiz yöntemleri ile geleneksel dokudan tipolojik analizle elde ettiği verileri kullanarak tasarım kuramı için altlık oluşturmaya girişir.

1960’lı yılların başlarına temellenen İngiliz ekolünün kurucu ismi M. R. G. Conzen’dir. Bu ekol, kent morfolojisine coğrafya perspektifinden bakar. Ana yaklaşımı kent planının okunmasıdır. Bu tip bir okuma, parsel ve yapı adası ilişkisine bakılarak yapılır. Conzen, analiz yönteminde, kartografik zemin planını, sokaklar, parseller, yapı adaları, binalar, açık alanlar, arazi örüntüsü ve arazi kullanımı gibi bileşenler üzerinden değerlendirir.

İtalyan ve İngiliz ekolünden ortak noktalar taşıyan Fransız ekolü, 1960’ların sonlarına doğru ortaya çıkar ve sosyal bilimlerin ağırlıkla dahil olduğu, çok disiplinli bir bakışın ürünüdür. Diğer iki ekolün ortasında, kent morfolojisine hem tasarım hem de şehir inşası açısından bakılır. Yöntemini, bina tipolojisi, yapılanmamış mekanların tipolojisi (ulaşım), kentsel büyüme ve okunabilirlik başlıkları altında toplar. Bu yöntemde, kentsel mekandaki bilgi hiyerarşik olarak görülür ve ele alınır.

Turizm ve kent morfolojisi ilişkisi temelde iki yönlü ele alınabilir. Birincisi, kent morfolojisinin turizme etkisi; ikincisi ise, turizmin kentin biçimlenişine etkisidir.

Turizm politikaları, ülkelerin ve şehirlerin kalkınma planları ve stratejileri içinde önemli bir yere sahiptir. Turistik alan olarak belirlenen bir yer için, öncelikle, turizm gelişimindeki amaçlar belirlenir, bu amaçlar için gerekli faaliyetler sistematik olarak ele alınır ve kentsel planlar geliştirilir. Turizmin mekânsal ölçeklerdeki, seyahat, dolaşım, ulaşım, erişim, konaklama, ticari etkinlik gibi temel fonksiyonları ile turizm etkinliğinin gerçekleşmesi için gerekli olan fiziksel, kişisel ve kültürel motivasyonlar düşünüldüğünde, kent morfolojisinin, turizm potansiyellerinin oluşması ve ortaya konmasında önemli rol oynayan etmenlerden biri olduğu anlaşılır.

Kentlerin geçmişten bugüne taşıdıkları kurgularının, dokularının, kent ve/veya bina ölçeğinde iki boyutlu ve üç boyutlu karakterlerinin ve imajlarının turizm planlaması üzerine etkileri söz konusudur. Bu durumun güncel örneklerinden biri, Yavaş Şehir (Citta Slow) yaklaşımıdır. Kentleşmenin artması ve nüfusun kentlere kaymasıyla birlikte, kalabalıklaşan ve hızlanan şehir yaşamı, insanların tatillerini doğal ortamlarda, sakin ve yavaş bir şehirde geçirme isteklerini arttırdı. İnsan ölçeği, günümüzde hem fiziksel hem psikolojik hem de sosyal anlamda seyahatlerde aranan bir unsur haline geldi. Yavaş Şehir hareketi, sürdürülebilir tüketicilik anlayışını barındıran, sürdürülebilir bir yerel üretimi destekleyen, mimarisi, doğası ve kültürel değerleri korunmuş, insanca ve daha kaliteli bir yaşam ortamına sahip olabilmiş kentsel mekanları destekleme görevi üstlenmektedir. Böylece yavaş şehirler, fiziksel ve sosyal ritimleriyle ayrıcalıklı bir destinasyon imajı edinmektedir.

Kevin Lynch’in 1960 yılında basılmış olan The Image of the City kitabında belirttiği üzere, bir kentin zihinde imaj oluşturabilme (imageability) düzeyini etkileyen unsurlar, kentsel örüntünün kurgusu, kentsel dokunun karakteristiği, işaret öğelerinin (landmarks) sayısı ve nitelikleri gibi, destinasyon imajını oluşturan bileşenlerdir. Destinasyon imajı, turistik deneyimlerin kalitesi ile birlikte, beklentileri karşılama düzeyi ile doğru orantılı olarak turistlerin yerinde ziyaret sonrası bir destinasyonu tekrar ziyaret etme isteklerini, tercihlerini, karar verme mekanizmalarını ve yerinde ziyaret esnasındaki ve sonrasındaki memnuniyet düzeylerini şekillendirir.

Turistik faaliyetler ve/veya turizm planlaması bir kentin kimliğini ve biçimlenişini değiştirebilir. Bir yerin destinasyon olarak tercih edilmesinde, kentsel altyapı ve olanakların önemi büyüktür. Turist erişiminde ve dolaşımında kolaylık ve süreklilik oluşturulması, kent içinde turistik lokasyonlara dair gerekli yönlendirmelerin bulunması, kentsel kurgunun okunabilir olması, güvenliğin sağlanması ve bunlarla ilişkili bulunan konaklama olanakları gibi unsurlar kentin morfolojisi üzerinde yapılacak planlama ve düzenlemelerle birlikte düşünülür. Diğer yandan, turizmin bir sektör olduğu ve bünyesinde ağırlıklı olarak ekonomik faaliyetleri barındırdığı düşünüldüğünde, turizm amaçlı planlamaların, pazarlamaların ve faaliyetlerin, kentlerin fiziksel ve kültürel sürekliliği, kaynakların yerinde kullanımı, toplumsal sorumluluk, ekonomik verimlilik ve ekolojik duyarlılık bağlamındaki karşılıklarının önemli olduğu görülür.

Referanslar

Güney, Y. İ. (2007). Mimarlık Kuramlarında Tip ve Tipoloji Kavramları, Balıkesir Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 9 (1): 3-18; Gürer, T. K. (2016). Tipomorfoloji: Kentsel Mekânın Yapısını Anlamak, İdealkent Kent Araştırmaları Dergisi, 7 (18): 8-21; Lynch, K. (1960). The Image of the City. MIT Press: Cambridge, MA.; Ünal, Ç. (2016). Turizm Coğrafyasında Yeni Bir Kavram: Yavaş Şehirler ve Yavaş Turizm, Doğu Coğrafya Dergisi, 21 (36): 13-28; Xie, P. F. ve Gu, K. (2018). The Morphology of Tourism: Planning for Impact in Tourist Destinations. Londra: Routledge.

Ayrıntılı bilgi için bakınız

Larkham, P. J. ve Conzen, M. P. (2014). Shapers of Urban Form: Explorations in Morphological Agency. Londra: Routledge.