İttihâd Seyr u Sefâ'in Anonim Şirket-i Osmâniyesi
ULAŞTIRMA İŞLETMECİLİĞİ Denizyolu Yolcu Taşımacılığı
(Selanik, 1911 - İstanbul, 1918)
-
2025
Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemi, ekonomik ve siyasi alanda yaşanan değişimlerle birlikte milliyetçilik akımlarının yükselişe geçtiği bir dönemdir. Kapitülasyonların yarattığı olumsuz etkiler ve yabancı şirketlerin egemenliği altında bulunan deniz ticaretinde milli bir anlayışın egemen olması için çeşitli girişimlerde bulunulmuştur. İkinci Meşrutiyet döneminde özel armatörlük girişimi ilk kez Debre milletvekili İsmail Paşazâde Mehmed Fuat Bey ve Muallim Mehmed Aziz Bey’in kurdukları "Millî Şirket-i Bahriye-i Osmaniye" firması ile gerçekleşmiştir. Bu girişim, Osmanlı denizcilik sektöründe özel teşebbüslerin ortaya çıkışını ve milli sermayenin kullanımını göstermesi açısından önemlidir. Ancak bu işletme tecrübesizlikler ve çeşitli sorunlar nedeniyle sürdürülememiştir. Osmanlı deniz ticaretini geliştirme ve iyileştirmek amacıyla başka girişimlerde gerçekleştirilmiştir. İşte bu girişimlerden biri de İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin himayesinde kurulan İttihâd Seyr u Sefâ'in Anonim Şirket-i Osmâniyesi'dir.
İttihâd Seyr u Sefâ'in Anonim Şirket-i Osmâniyesi, Osmanlı denizcilik tarihindeki diğer şirketlerden farklı bir konuma sahiptir. Şirket, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin himayesinde kurulmuş olması ve milli ekonomi politikasının bir parçası olmasıyla öne çıkmaktadır. Şirket ile İttihat ve Terakki Cemiyeti arasında sıkı bir bağ bulunmaktadır. Şirketin önemli İttihatçı isimler tarafından kurulması ve yönetiminin İttihatçılardan oluşması, bu bağı açıkça göstermektedir. Diğer Osmanlı denizcilik şirketlerinin çoğu yabancı sermaye ile kurulmuşken, Şirket yerli sermaye ile kurulmuştur. Ayrıca, şirketin faaliyetleri, Osmanlı Devleti'nin deniz ticaretinde milli bir anlayışın hâkim kılınması amacına hizmet etmiştir.
Şirket, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin önemli isimlerinden olan Eyüp Sabri Bey'in de aralarında bulunduğu İsmail Beyzade Fuad Bey, Selanikli Kerim Beyzade Tevfik Bey, Giritli Ali Vafi, İbrahim Fikri ve İhsan Nami Beyler’in girişimi ile Selanik'te 1911 yılında kurulmuştur. 1911’de Osmanlı içinde faaliyetine devam eden otuz bir yabancı ve altı yerli buharlı gemi işletmesi bulunmaktadır. Şirketin yönetim yapısı, faaliyetleri ve hissedarların hakları gibi konuları düzenleyen bir içtüzük ile kurulan şirketin, Selanik merkezli olarak kurulduğu ve yurtiçinde ve yurtdışında şubeler açabileceği belirtilmiştir. Ayrıca, şirketin faaliyet süresinin yetmiş beş yıl olarak belirlendiği de iç tüzükte yer almıştır. Şirketin kuruluş amacı, Osmanlı Devleti'nin deniz ticaretinde aktif rol oynamasını sağlamak ve yabancı şirketlerin egemenliğine son vermektir. Bu amaç doğrultusunda, ulusal ve uluslararası limanlara yolcu ve yük taşımacılığı yapmak ve ticareti gerçekleştirmek hedeflenmiştir. Şirketin sermayesi 250.000 Osmanlı lirası olarak belirlenmiş ve 22 Haziran 1911 tarihinde kurulan şirket, aynı sene hissedar kaydına başlamıştır. Şirket, Osmanlı uyruğunda olan kişilere 150.000 adet 1, 2, 5 ve 10 liralık hisseler şeklinde ve hamiline yazılı olarak aynı hisse senedi payları ile 100.000 hisse satmıştır.
Şirket, kuruluşundan itibaren çeşitli faaliyetlerde bulunmuştur. Şirketin ilk vapuru olan "İttihad," 1912 yılında satın alınmıştır. "İttihad" isimli bu vapur, daha önce Dynamic adıyla bilinen ve 1882 yılında Belfast Steamship Co. için Harland & Wolf Belfast Tersanesi'nde inşa edilen bir yolcu yük gemisiydi. 879 grostonluk, yetmiş beş metre uzunluğunda ve on metre genişliğindeki bu gemi, iki adet kampaund buhar makinesiyle yirmi yedi deniz mili hıza ulaşabiliyordu. 19 Eylül 1883’te denize indirilen Belfast Limanına tescilli gemi 13 Aralık 1883’te hizmete girmiştir. Gemi dönemine göre sahip olduğu özellikler sebebiyle İngiliz Amiraltisi tarafından kiralanarak personel nakliye gemisi olarak kullanılmıştır. 1899'da merkezi Mayorka’da bulunan bir firmaya satılan gemi, Barselona hattında seferler yapmıştır. 1909 yılında ise Yunanistan merkezli Hellenic Mediterranean Steam Navigation Company tarafından satın alınarak Ege Denizi ve Kiklad Adaları'nda zaman zaman İskenderiye uğraklı seferler yapmıştır. Son olarak, 1912'de şirket tarafından satın alınarak "İttihad" adını almıştır.
İlk vapurun alınmasından sonra hızla faaliyetlerine başlayan İttihâd Seyr u Sefâ’in Anonim Şirket-i Osmaniyesi, Trablusgarp Savaşı’nın başlamasıyla zor bir süreç yaşamıştır. Şirketin ilk gemisi olan İttihad vapuru, savaş nedeniyle Yunanistan’ın Pire Limanı’nda mahsur kalmıştır. İtalyan donanmasıyla mücadele edemeyen Osmanlı Devleti’nin denizlerdeki zayıflığı, İttihad vapurunun İtalyanlar tarafından ele geçirilme riskini doğurmuştur. Yunanistan’ın da vapurun kendi sularında kalmasını istemesiyle durum daha da karmaşık bir hale gelmiştir. Osmanlı Devleti’nin Atina ve Pire’deki girişimleriyle vapurun Pire Limanı’ndan ayrılmasının uygun olmayacağı bildirilmiş ve mürettebata gemiden ayrılmama emri verilmiştir. Ancak bu kez de Yunanistan’ın vapuruna el koyma ihtimali ortaya çıkmıştır. Nitekim kısa süre sonra Yunanistan, İttihad vapurunu alıkoymuştur. Bunun üzerine şirket, Osmanlı Hükümeti'nden yardım isteyerek, öncelikle Osmanlı’nın alıkoyduğu bazı Yunan gemilerinin İttihad vapuruna karşılık olarak serbest bırakılmasını talep etmişlerdir. Ancak Yunanistan bu talebi reddetmiştir. Daha sonra mesele Bâb-ı Âlî'ye aksettirilmiş ve Osmanlı Hükümeti, Hariciye ve Bahriye nezaretleri nezdinde süreci takip etmiştir. Sonunda, Yunanistan İttihâd Seyr u Sefâ’in Anonim Şirket-i Osmaniyesi’ne ait vapuru serbest bırakana kadar Yunanistan’ın 12.000 Lira değerindeki bir gemisine el konulmasına karar verilmiştir. Balkan Savaşları sonrasında vapur geri alınmış, ancak I. Dünya Savaşı'nda Karadeniz'de Ruslar tarafından ele geçirilmiştir. Rusya Donanması 1916’da gemiye el koyarak "Doycha" adını vermiştir. Transiteria Italiana isimli şirket tarafından 1923’te satın alınarak "Ambro" adını alan gemi, İtalya'da 1926 yılında parçalanmıştır. Cumhuriyet döneminde de faaliyetlerine devam eden şirket, Türk-Rum Nüfus Mübadelesi sırasında mübadele edilenlerin taşınmasında önemli bir rol oynamıştır. Şirketi denizcilik tarihine geçiren bir başka olayda şirketin sahip olduğu bir başka vapur "Bozkurt"un karıştığı bir kaza ise uluslararası bir davanın (Bozkurt-Lotus olayı) konusu olmasıdır. Şirket yaşadığı olumsuzluklar nedeniyle kuruluşundan itibaren hisse satışlarını yapmasına rağmen bir türlü faaliyete geçememiştir. 1914 yılında tekrar faaliyete geçtiği anlaşılan şirket, merkezini de Selanik’ten Sirkeci’ye taşımıştır. Bu yıl içinde başlayan birinci dünya savaşı nedeniyle yabancı işletmelere getirilen engeller işletme için önceleri olumlu olsa da Karadeniz ve Marmara denizinde Osmanlı gemilerine yönelik saldırılar nedeniyle tekrar sıkıntılı bir döneme girilmiştir.
İttihâd Seyr u Sefâ'in Anonim Şirket-i Osmâniyesi, kuruluşundan itibaren sürekli zorluklarla karşılaşmıştır. Şirketin faaliyetleri, Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dünya Savaşı gibi dönemlerde yaşanan savaşlardan olumsuz etkilenmiştir. Savaşlar nedeniyle şirketin gemileri alıkonulmuş, ele geçirilmiş ve hatta batırılmıştır. Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dünya Savaşı yıllarının getirdiği olumsuz şartlarda şirket hisse satışları yoluyla kaynak sağlamaya çalışarak ve aldığı vapurları ticari faaliyetlerde kullanarak varlığını sürdürmeye çalışmıştır. Kapitülasyonların yarattığı olumsuz etkiler ve yabancı şirketlerin rekabeti de şirketin faaliyetlerini zorlaştırmıştır. İttihâd Seyr u Sefâ'in Anonim Şirket-i Osmâniyesi, Birinci Dünya Savaşı'nın ardından yaşadığı bütün bu sıkıntılar nedeniyle faaliyetlerini sürdürememiş ve 1918 yılında tasfiye edilmiştir.
Şirket, İkinci Meşrutiyet döneminde Osmanlı deniz ticaretinde milli bir anlayışın hâkim kılınması amacıyla kurulan önemli bir şirkettir ve Osmanlı denizcilik tarihinde önemli bir yere sahiptir. Şirket, İttihat ve Terakki'nin ekonomideki millileşme politikasının bir yansıması olarak kurulmuş ve Osmanlı deniz ticaretinde milli bir anlayışın hâkim kılınması amacını taşımıştır. Şirketin kuruluşunun altında yatan sebeplerden biri de, yabancı şirketlerin Osmanlı deniz ticaretindeki hakimiyetinin yarattığı ekonomik ve siyasi kayıpları önlemek ve milli bir denizcilik sektörü oluşturmaktır. Şirketin kuruluşu, Osmanlı halkının denizciliğe olan ilgisini artırmış ve milli denizcilik şirketlerinin kurulmasını teşvik etmiştir. Ayrıca, şirketin faaliyetleri, Osmanlı ekonomisinin canlandırılması ve toplumun refah seviyesinin yükseltilmesi açısından da önemlidir. Şirketin kuruluşu aynı zamanda İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin milli ekonomi modelini benimsediğini ve bu doğrultuda attığı önemli adımlardan biri olduğunu göstermektedir. Bu dönemde, kabotajın millileştirilmesi ve Osmanlı gemilerine ayrıcalık tanınması yönünde tartışmalar yaşanmıştır. İttihâd Seyr u Sefâ'in Anonim Şirket-i Osmâniyesi'nin kuruluşu, bu tartışmaların bir sonucu olarak da değerlendirilebilir. Şirketin kuruluşu, Osmanlı denizcilik sektöründe milliyetçilik akımının ve ekonomik bağımsızlık arayışının bir göstergesidir. Şirket görece, kısa süren faaliyetlerine rağmen Osmanlı denizcilik tarihinde milli bir teşebbüs örneği olarak önemli bir yere sahiptir ve Cumhuriyet döneminde Türk denizcilik sektörünün gelişmesinde de etkili olmuştur. Şirketin karşılaştığı zorluklar ve sonunda tasfiye edilmesi, dönemin siyasi ve ekonomik koşullarının milli denizcilik şirketlerinin gelişimi üzerindeki olumsuz etkilerini göstermesi açısından ve Türk denizcilik tarihi için oldukça önemlidir.
İttihâd Seyr u Sefâ'in Anonim Şirket-i Osmâniyesi'nden günümüze kalan hisse senetleri ve bir gümüş kaplama servis kaşığı, önemli eserler arasında yer almaktadır. Bu eserler çeşitli müzayedelerde zaman zaman satışa sunulmaktadır. Şirkete ait bu tür eserler şirketin günümüzle bağlantısını devam ettiren somut unsurlar olarak önem ifade etmektedir.
Referanslar
Artam, (2024). Hisse Senedi İttihad Seyr-ü Sefain Anonim Şirket-i Osmaniyesi. Hisse Senedi İttihad Seyr-ü Sefain Anonim Şirket-i Osmaniyesi = "Ittıhad" Société Anonyme de Navigation Ottomane. Fondés par Iradé Impérial en date du 9 Mai 1327 v.s. Siège Social: Salonique. - Artam Antik A.Ş. Müzayede; Aydemir, S. S. ve Kurtulgan, K. (2021). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Deniz Yolları Taşımacılığı ve Nakliyatı (1923-1932), Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21(2): 637-649; Çakır, C. ve Akkuş, Y. (N.A). İstanbul’da Kurulan Anonim Şirketler (1887-1918). https://istanbultarihi.ist/200-istanbulda-kurulan-anonim-sirketler-1887-1918, (Erişim tarihi: 24. 02. 2025); Demir, T. (2005). Osmanlı İmparatorluğunda Deniz Posta Taşımacılığı ve Vapur Kumpanyaları, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 17(17); Deniz, Ö. Ü. A. (2018). 19. YY. Osmanlı Devletinin Deniz Ticaretinde Modernleşme Faaliyetleri, IV. International Caucasus-Central Asia Foreign Trade and Logistics Congress September, 7-8, Didim/Aydın; Ekinci, İ. (2006). Son dönem Osmanlı deniz ticaretini kurtarma çareleri, Karadeniz Araştırmaları, (10): 25-54; İlgürel, M. (2001). Osmanlı Denizciliğinin İlk Devirleri, Belleten, 65(243): 637-654; Kurt, M., Kuzucu, K., Çakır, B. ve Demir, K. (2016). 19. yüzyılda Osmanlı sanayileşmesi sürecinde kurulan devlet fabrikaları: bir envanter çalışması, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (40): 245-278; Öndeş, O. (2024). İttihâd Seyr u Sefâ’in Anonim Şirket-İ Osmâniyesi ve Debre Mebusu İsmail Paşazade Mehmed Fuad Bey. Denizbülten.com. İttihâd Seyr u Sefâ’in Anonim Şirket-i Osmâniyesi ve Debre Mebusu İsmail Paşazâde Mehmed Fuat Bey - Osman Öndeş, (Erişim tarihi: 15.02.2025); Tekinsoy, Y. E. (2021). İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde İttihatçıların Millî Bir Vapur İşletmesi Kurmaya Yönelik Teşebbüsü: İttihâd Seyr u Sefâ’in Anonim Şirket-İ Osmâniyesi, Karadeniz Araştırmaları, 18(71): 627-651; Toraman, C. ve Taştan, T. (2021). Osmanlı Devletinin İlk Anonim Şirketlerinden Birisi Olarak Şirket-İ Hayriye ve 1888 (1303)-1890 (1305) Dönemi Mali Tablolarının Analizi, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (Özel Sayı): 45-64.
Wikipedia, (2025). Osmanlı Donanması, https://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_donanmas%C4%B1, (Erişim tarihi: 21.02.2025)