Bursa’nın en büyük evliyalarından olan Emir Sultan Hazretleri (1368- 1429), Yıldırım Bayezid, Çelebi Mehmed ve II. Murad dönemlerinde Bursa’da yaşayan ünlü bir mutasavvıftır. Adına yapılan cami ve türbe özellikle cuma günleri, dini günler ve sünnet-düğün gibi cemiyetlerde ziyaretlerin gelenek haline geldiği, günümüzde de en çok gezilen dini merkezlerden biridir.

Emir Sultan Camii ve Külliyesi, Bursa’nın doğusunda, Yıldırım ilçesi, Emirsultan Mahallesi’nde şehre hâkim bir tepede yer almaktadır. XV. yüzyıl başlarında, Yıldırım Bayezid’in kızı ve Emir Sultan’ın eşi Hundi Fatma Hatun tarafından Emir Sultan’ın vefatı üzerine yaptırılmıştır. Önceki dönemlerde külliyede mektep, medrese, imaret ve kütüphane gibi yapılar da yer almakta iken, günümüzde sadece cami, türbe, hamam ve çeşmeler mevcuttur. Mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne aittir.

Caminin giriş bölümünde dikdörtgen planlı, doğu-batı yönlü geniş bir avlu bulunmaktadır. Doğu ve batı yönlerinden iki girişi bulunan cami avlusunun ana girişi batı yönündedir. Batı yönündeki merdivenlerden çıkıldıktan sonra, iki sütun arasındaki kapıdan geçilerek avluya ulaşılmaktadır. Avlu ortasında sekizgen planlı, fıskiyeli bir şadırvan yer almaktadır. Birbirlerine ahşap kemerlerle bağlı, 16 mermer ayak tarafından taşınan revaklar ile çevrili avlunun güneyinde cami, kuzeyinde türbe ve ahşap odalar konumlanmaktadır.

Cami, 15,20x15,20 metre boyutlarında, kare planlıdır. Duvarlar alt kotlarda kesme taş, üst kotlarda kesme taş- tuğla ile almaşık sistemde inşa edilmiştir. Caminin kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerinde kesme taştan iki minare yer almaktadır. Bursa’daki tek kubbeli camilerin en büyüklerinden olan cami kubbesi dairesel kasnak üzerine oturmaktadır. Kubbe geçişi tromplar ile sağlanmaktadır. Tromp kemerleri dıştan beden duvarlarına taşarak cephelerde hareketlilik oluşturulmuştur. Kubbede ve geçiş elemanlarında kalem işi bezemeler vardır. XVII. yüzyıl başlarında İznik çinileriyle bezeli mihrap, zaman içindeki onarımlarda mermer olarak yeniden yapılmış ve iki yanına sütunlar eklenmiştir. Cephelerdeki ve kasnaktaki pencereler ile mekânın doğal ışık alması sağlanmıştır. Güney yönündeki beden duvarında kuş evi ve taşlar arasında bırakılan boşluklar ile oluşturulan kuş yuvaları bulunmaktadır. Mevcut kitabeler ve arşiv verilerine göre, yapılan ilk cami binası günümüze ulaşmamıştır. 1795 yılında tamamen yıkılan cami, 1804’te Sultan III. Selim tarafından tekrar yaptırılmıştır. Yeniden inşada eski caminin malzemeleri kullanılmıştır. Zaman içinde cami ve külliye yapılarında birçok onarım ve ekleme işlemi olmuştur. 1855 depreminde zarar gören cami, 1868’te Sultan Abdülaziz tarafından tekrar onarılmıştır. Günümüzde de camide restorasyon çalışmaları yapılmaktadır.

Türbede; Emir Sultan, eşi Hundi Fatma Hatun, oğulları Emir Ali Çelebi ve iki kızlarının sandukaları yer almaktadır. Emir Sultan’a ait olan sanduka, diğer sandukalardan daha büyük ve heybetli yapılarak yaldızlı korkuluklar ile çevrelidir. Zemini, avlu zemininden daha alt kotta olan türbeye doğu yönündeki odadan ulaşılmaktadır. Sekizgen planlı türbe, etrafındaki odalardan daha yüksek bir kotta sonlanan kubbe ile örtülüdür. Girişin yer aldığı doğu yönü hariç diğer cephelerde birer adet, yuvarlak kemerli, büyük boyutlu pencereler bulunmaktadır. Türbeyi, 1845 yılında Sultan Abdülmecid tamir ettirmiş, 1868’te Sultan Abdülaziz yeniden yaptırmıştır.

Hamam yapısı, caminin güneyinde konumlanıyor. Hundi Fatma Hatun tarafından yaptırılan hamam, halk arasında Şifa Hamamı olarak da bilinmektedir. Hamam, kuzey-güney doğrultusunda, dikdörtgen planlı ve tek hamam mimarisinde inşa edilmiştir. Özgün tasarımında kuzeyden güney yönüne doğru sırasıyla, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık, su deposu ve külhan bölümlerinden oluşmaktadır. Hamam külliyedeki diğer yapılar gibi zaman içinde çeşitli onarımlar geçirmiştir. Bursa Büyükşehir Belediyesi tarafından tekrar restorasyonu yaptırılan hamam, 2012 yılından itibaren kültür merkezi işlevi ile kullanılmaktadır.

Caminin güney ve batı yönlerinde farklı tarihlerde yapılan çeşmeler yer almaktadır. Bu çeşmelerden biri de batı girişinde bulunan Fatma Hanım Çeşmesi’dir. Mermerden yapılan çeşme, üçgen alınlıklı, çiçek ve yaprak motifleri ile bezeli ve oldukça süslüdür.

Külliyenin kuzeyi ve batısında ise zaman içinde Bursa’nın en büyük mezarlıklarından biri olan ve önemli isimlerin kabirlerinin de bulunduğu Emir Sultan Mezarlığı yer almaktadır.