Dede Harabeleri yerleşimi, Gaziantep’in Oğuzeli ilçesine 36 kilometre güneydoğusunda bulunan Belören Mahallesi’nin 500 metre güneybatısındaki Tilbaşar Ovası’nın, Karadibek Dağı ile buluşmadan önceki son düzlük alanında yer almaktadır. Dede Harabeleri Doğanpınar Barajı Projesi Kurtarma Kazıları kapsamında gerçekleştirilen yüzey araştırmalarında tespit edilmiştir. Yerleşim yerinde, Gaziantep Müzesi Müdürlüğü başkanlığında ve Batman Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Gülriz Kozbe’nin bilimsel danışmanlığında Ekim 2016 - Eylül 2018 tarihleri arasında arkeolojik kurtarma kazıları gerçekleştirilmiştir. Gerçekleştirilen kazılar sonucunda, yerleşimde en az beş ayrı mimari tabakanın oluştuğu ve erken dönemden geç dönemlere doğru yerleşimin sınırlarının sürekli genişlediği tespit edilmiştir. Bu doğrultuda Dede Harabeleri yerleşim yerinin en geniş sınırları 20 bin metrekareyi aşmaktadır. MÖ III. yüzyıl ile MS VII. yüzyıl sonuna dek yaklaşık bin yıl iskân görmüş olan Dede Harabeleri, bu süreç içerisinde tarımsal üretim yapan kırsal bir yerleşim olarak varlık göstererek Hellenistik dönemden Geç Antik döneme kadar bu kimliğini kesintisiz korumuş olmalıdır. Dede Harabeleri’nde yaşayanların standart bir yaşam tarzı içinde, standart tek bir işkoluyla meşgul olmadıkları; tarımsal üretimin yanı sıra dokumacılık, hayvancılık ve maden işçiliği gibi birden fazla faaliyeti aynı anda gerçekleştirdikleri söylenebilir. Kazı alanında açığa çıkan şarap işlikleri ve üretimi gösteren diğer buluntu grupları dikkate alındığında yoğun bir tarımsal faaliyetin gerçekleştirildiğinden söz edilebilir. Şarap işlikleri, yerleşimin en geç dönemini kapsayan Geç III ve Geç II tabakalarında tespit edilmiştir (V. ve YVII. yüzyıl sonları). Kuzey Suriye amforaları, tarak bezemeli seramikler, devetüyü astarlı seramikler, Brittle Ware seramikleri (pişirme kapları) ve kırmızı astarlı geç roma seramikleri bu dönemi temsil eden seramik gruplarıdır. Ayrıca bu tabakaya ait ambar yapısı (horreum) üretilen malların depolandığını göstermektedir. Geç III ve Geç II tabakaları, Dede Harabeleri’nin en geniş sınırlarına sahip yerleşim katlarıdır. Bu dönemde mimaride estetik kaygı yoktur; asimetrik yapı ve planlar mevcuttur. Daha erken dönemlere ait Geç I tabakasında (III. ve V. yüzyıllar arası) mimari plan ve yapılar daha simetriktir. Duvarlar daha geniş ve özenli inşa edilmiştir. Geç I tabakası, kırmızı astarlı geç roma seramiği, devetüyü astarlı seramikler, pişirme kapları ve Brittle Ware seramikleri ile temsil edilmektedir. Bu tabakada ele geçen Pompei tipi hazneli değirmenler, yağ pres tablaları ve pres kolu ağırlıkları, MS II. yüzyıl ile V. yüzyıl arasındaki süreçte zeytinyağı ve tahıl üretiminin gerçekleştirildiğinin kanıtlarıdır. MÖ II. yüzyıl ile III. yüzyıllar arasına tarihlendirilen Erken I tabakasında, geç dönemlere göre daha simetrik ve daha mukavemetli yapılar açığa çıkarılmıştır. Bu tabakada tespit edilen, ana kayaya oyulmuş silolar ve ana kayaya gömülmüş büyük boyutlu pitoslar yine tahıl üretiminin ön planda olduğunun birer kanıtıdır. Sonuç olarak Dede Harabeleri’nde yaşam tamamen üretime yönelik faaliyetler çerçevesinde şekillenmiş ve bu durum yerleşim dokusunun tamamına nüfuz etmiştir. Yerleşimde açığa çıkarılan mimari, devşirme malzemenin yanı sıra doğadan elde edilen tüm malzemelerin, hiçbir işleme tabi tutulmadan gelişigüzel kullanılarak şekillendirildiğini göstermektedir. Dede Harabeleri’nde yapılar, kompleks olarak planlanmış, genelde taş döşeli geniş bir avlu çevresine konumlandırılmış bir dizi mekandan oluşmaktadır. Kompleks yapılar en az üç oda ve bir avludan oluşmakta olup, 200 metrekare ile 300 metrekare arasında değişen geniş bir alanı kapsamaktadır. Bu mekânların en az bir tanesinin depo olarak kullanılmış olduğu tespit edilmiştir. Kompleks yapıları oluşturan bazı mekânlarda en az bir adet olmak üzere tandırlar açığa çıkarılmıştır. Kompleks yapılara ait bazı mekânların içerisinden ele geçen havanlar, havanelleri, büyük boyutlu çanak ve çömlekler bu mekânların işlik olduğunu göstermektedir. Bu yapıları oluşturan diğer mekânların ise barınma amaçlı kullanıldığı düşünülmektedir. Geniş avluların içlerinde ele geçen büyük boyutlu havanlar ve Pompei tipi değirmenler avluların birer üretim alanı (işlik) olarak kullanıldığını göstermektedir. Barındırdığı kırsal nüfusun dinamik ve üretken yaşamını ortaya koyan Dede Harabeleri, bugüne dek yetersiz kalan kırsal Geç Antik Çağ araştırmalarına sunmuş olduğu verileri ile yeni bakış açıları kazandıracaktır.