Clark, Frank C.

Kişi İş ve Meslek Seyahat İşletmecisi Tur Yöneticisi

(Amerika Birleşik Devletleri 1895-1939)

Amerikalı turizm işletmecisi Frank C. Clark, 1XIX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren modern turizm tarihinin önemli figürlerinden biri olarak dünyanın çeşitli bölgelerine turistik geziler düzenlemiştir. Bu yerlerden bir tanesi de dönemin turistik destinasyonları arasında belirgin bir yere sahip olan Osmanlı İmparatorluğu’dur.  Turizm tarihin kişisel bir girişim üzerinden değerlendirmeye imkân tanıyan Clark Acentası, "Thomas Cook and Son"ın gölgesinde kalmış olan seyahat tarihine yeni bir bakış getirme olanağı sunmaktadır. 

XIX. yüzyılda dünya genelinde ulaşım alt yapısının gelişmesine ve kurumsallaşmasına paralel olarak seyahat şirketleri, acentalar ve bireyler kar amaçlı planlı turistik geziler düzenlemeye başlamış ve turizm endüstrisinin kapsam alanı dünya ölçeğinde artmıştır. Dönemin önde gelen seyahat şirketlerinden bir tanesi olan Hamburg-American Line’ın yanı sıra kişisel girişimleriyle genişleyen seyahat pazarından pay almak isteyen bireyler de turizm tarihinin ayrılmaz parçaları olarak sisteme dâhil olmuştur. XIX. yüzyılın ikinci yarısında "Henry Gaze and Sons" ve "Thomas Cook and Son" iki önemli turist acentası olarak ön plana çıkmıştır. 

Ticari girişimini turizme borçlu olan kişilerden biri de Amerikalı Frank C. Clark’tır. Seyahat broşürlerinde işaret ettiği üzere Amerika çıkışlı ilk Avrupa ve Akdeniz cruise gezisini 1895 yılında gerçekleştiren Clark, on yıllar boyunca dünyanın çeşitli bölgelerine turistik geziler düzenlemiştir. 1927 yılına gelindiğinde Clark, 23. Akdeniz ve Avrupa gezisini satışa sunmaktaydı. Bununla birlikte Frank C. Clark tarafından yürütülen ticari faaliyetler, "Thomas Cook and Son" seyahat acentası kadar geniş kapsamlı ve uzun erimli değildir. Bu durumun önemli bir sonucu turizm tarihi araştırmaların dönemle özdeşleşen acentanın "Thomas Cook and Son" olarak kabul edilmesi ve Clark ticari girişimine kaynakların sınırlı olmasıdır. 

Ruth Kark’ın Kutsal Topraklar'daki Amerikan konsolosları hakkında kaleme aldığı eserde de görülebileceği üzere Frank C. Clark ve kardeşi Herbert Edgar Clark, Amerika Birleşik Devletleri’nin bölgedeki diplomatik temsil ağının parçaları olarak Osmanlı coğrafyasına dair birincil elden bilgi sahibiydi. Görev yaptıkları bölgenin, turizm açısından ana destinasyonlardan bir tanesi olması Clark acentasının pazarlama stratejisinde önemli bir yer tutmaktadır. Frank C. Clark, basına verdiği ilanlarda, Akdeniz’e yönelik cruise gezilerinin “Kudüs’teki eski Amerikan vis-konsülü” tarafından organize edildiğini ve turistlere bizzat eşlik ettiğini belirtmeye özen göstermekteydi. Turizm pazarında rakiplerinin önüne geçerek müşteri kazanmaya çalışan Clark’ın bu stratejisini belirli aralıklarla yayınlanan broşürlerde ve basına verilen ilanlarda görmek mümkündür. Basın, seyahat broşürleri ve acenta tarafından düzenlenmiş önceki yıllara ait gezilere ilişkin anlatımlar yeni müşteri kazanmak amacıyla yoğun bir biçimde kullanılmıştır. Bu kaynaklar dönemin potansiyel turistleri için seyahat güzergâhları, seyahat edecekleri gemilerin teknik özellikleri ve acentanın sağlayacağı imkânlar hakkında detaylı bilgiler içermelerinin yanı sıra modern turizm araştırmacısı için geçmişin yeniden inşası sürecinde ilk elden önemli bilgiler sunmaktadır. Bu metinler her şey dâhil paket tur olarak satışa sunulan gezilerin detaylı içeriğini görsel ve yazılı olarak turiste iletmekte ve turist gemiye daha adım atmadan önce farklı ülkelerdeki limanlara ulaşacağı tarihleri saat düzeyinde öğrenebilmekteydi. Turist için yapması gereken ücreti ödemek ve acentanın planında belirtildiği üzere talimatlara uymaktı. Her şey dahil olarak planlanan gezilerin detaylı içeriğine dair bir anlatım acentanın 1929 tarihli Batı Akdeniz ve Norveç gezisinde bulunabilir. Gezi kapsamında turistleri seyahat edecekleri yerlere bilgi düzeyinde hazırlamak için  çeşitli konferanslar öngörülmekteydi. Örneğin, turistler 1 Temmuz 1929, Pazartesi günü akşam yemeğinden sonra gemide “Cadiz, Sevilla, Kordoba ve Granada” hakkında bir konferansa katılacaklar ve karaya adım atmadan önce İspanya tarihi ve coğrafyası hakkında yeterli derecede bilgi sahibi olacaklardı. 

Acentanın “Clark’s Tour in Palestine and Syria” başlığını taşıyan 1898 tarihli gezi programı acentanın Osmanlı topraklarına yönelik faaliyetlerinin içeriğinin anlaşılması adına önem taşımaktadır. Bu tarihteki ana ofisleri New York, Kudüs, Yafa ve Kahire olan acenta, broşürde Kutsal Topraklar gezisi için dikkate alınması gereken tüm bilgileri müşterilerine ulaştırmaktaydı. Bölgedeki konaklama ve ulaşım ağı, gıda tedariki, kamp malzemeleri, geçmiş yıllara ait hava durumu raporları, pasaport işlemleri, bölgeye uygun kıyafet önerileri, turistlerin para taşırken dikkat etmeleri gereken özel şartlar ve ilaçlar başta olmak üzere müşterilerini bilgi düzeyinde son derece detaylı bir biçimde bölgeye hazırlayan Clark, metinde yer verdiği haritalar üzerinden seyahatin farklı aşama ve güzergâhlarını açıklamaya özen göstermekteydi. Seyahat güzergâhındaki farklı bölgelerde geçirebilecekleri süreyi tercihleri doğrultusunda planlayabilecek turistler için çeşitli alternatifler söz konusudur. 1899 yılı için  üç uzun ve üç kısa gezi planlayan Clark,  birinci sınıf uzun gezileri 675 dolardan, birinci sınıf kısa gezileri ise 520 dolardan satışa sunmuştur. Turların uzunluğunu belirleyen temel neden ise Mısır ve Filistin’e ayrılan sürelerin farklılığıydı. Broşürde daha önceki gezilerde yer almış turistlere dair fotoğraflar da yer almaktadır. Bu fotoğraflar, acenta için daha önce bölgeyi ziyaret etmiş müşterilerinin memnuniyet derecesini görsel düzeyde kanıtlama ve yeni müşterileri için arzu edebilecekleri seyahat deneyimleri sağladığını gösterme fırsatı sunmaktadır. New York çıkışlı olarak başlayan geziler, Kuzey Afrika, İtalya, Mısır, Filistin, Suriye, Atina, İzmir İstanbul ve İtalya güzergahını takip ederek başlangıç noktasında sona ermekteydi. Turistlere, İtalya üzerinden Avrupa kıtası ve İngiltere seyahati imkânı da ücret karşılığında sunulmakta ve İngiltere’den dönüş biletleri acenta tarafından sağlanmaktaydı. Clark, çadırlarda konaklayarak gerçekleştirdiği Filistin ve Suriye gezilerinde rakiplerinden daha kalifiye dragoman ve taşıt kullandığını belirtmeyi ihmal etmezken en önemli rakiplerinden bir tanesi olan "Thomas Cook and Son" ile aynı pazarlama stratejisine başvurmaktaydı. 

Acenta takip eden yıllarda Osmanlı İmparatorluğu topraklarına gerçekleştirdiği gezileri sürdürmüştür. 1902 yılında dönemin en büyük gemisi Celtic’i kiralayarak bir Akdeniz gezisi düzenlemiş ve yüzlerce turistten oluşan kafile Osmanlı başkentini ziyaret etmiştir. Turistlerden ziyade geminin büyüklüğüyle ilgilenen Osmanlı basını ziyarete büyük bir önem göstermiştir. Ticari faaliyetini takip eden dönemde de sürdüren Clark, 7 Aralık 1905 tarihinde New York’tan hareket edecek olan Cretic adlı gemiyle Onuncu Dünya Turunu satışa sunmuştur. Acentanın gerçekleştirdiği turistik gezilerin coğrafi dağılımı ve gezilerin gerçekleştirildiği gemilerin teknik özellikleri, geniş bir bakış açısıyla değerlendirildiğinde turizm tarihinin tarihsel seyrini anlamak için önemli ipuçları sunmaktadır. Örneğin, 1927 yılı için satışa sunulan 23. Akdeniz ve Avrupa Gezisi, sıvı yakut kullanan 17.000 tonluk “Transilvanya” adlı gemiyle gerçekleştirilecekti. Turizmin dönemsel bağlamı açısından oldukça açıklayıcı olan bu ilan, altyapısal gelişmelerin bir seyahat biçimi olarak turizme imkân tanıdığını ve kömür çağıyla başlayan dönemin sıvı yakın kullanımı yoluyla yeni bir aşamaya geçtiğini göstermesi bakımından kayda değerdir.  

Yararlanılan Kaynaklar

Ahmed İhsan. (1902, 6 Mart). Seltik Vapuru. Servet-i Fünûn, s. 336; Clark’s Tours in Palestine and Syria (t.y.). New York: Frank C. Clark, Clarks's 23rd Cruise to the Mediteranean Europe 29th January 1927 (t.y.). Frank C. Clark; Gaze’s Tourist Gazette (1895, Kasım); Frank Clark Dies; Travel Agent, 76.( 1939, 5 Şubat). The New York Times, 5 Şubat 1939. s.40; Hunter, F.R. (2004). Tourism and Empire: The Thomas Cook and Son Enterprise on the Nile, 1868-1914. Middle Eastern Studies 40, no. 5, 28-54; Kark, R. (1994). American Consuls in the Holy Land, 1832-1914. Detroit: Wayne State Universiy Press; Paine, L. ( 2023). Deniz ve Uygarlık Dünya Denizcilik Tarihi, çev. Nurettin Elhüseyni, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları; Souvenier List of Members of Clark’s Cruise of the “ Lancastria” to the Western Mediterranean and Norway June 29, 1929, Frank C. Clark; The Outlook (24 Kasım 1894).