Balya, Marmara Bölgesi'nin Güney Marmara bölümünde yer almakta olup ilçenin kuzeyinde Gönen ve Manyas, doğusunda Karesi, güneyinde İvrindi, güneybatısında Havran ve batısında Yenice (Çanakkale) ilçeleri yer almaktadır. Yüzölçümü 952 kilometrekare olan Balya’nın yüzde 70’lik kesimini dağlık alanlar oluşturmaktadır. İlçe topraklarının çok az bir kısmı tarıma elverişlidir. Bu sebeple hayvancılık yaygın ve önemli bir ekonomik faaliyettir. Hayvancılığa bağlı olarak süt ve süt ürünleri üretimi ilçede ekonomik değere sahiptir. Ortalama yükseltisinin 230 metre olduğu ilçenin en yüksek noktası 642 metre ile Akçal Tepesi’dir. Balya’nın en önemli akarsuyu Kocaçay olup Kocadere ve Orhanlar dereleriyle birleştikten sonra Manyas Gölü’ne dökülmektedir.

Tarihin ilk dönemlerinden bu yana çinko, kurşun, manganez, linyit gibi madenlerin işletildiği Balya; MÖ 3000’lere dayanan bir yerleşme geçmişine sahiptir. Balya isminin kökenine dair farklı görüşler bulunmaktadır: Kurşun madenlerinin paketlenmesi, balyalanmasından dolayı “Balya” ismiyle anıldığı ya da ilçede kadılık yapmış Bali Bey’den “Balya” isminin türediği görüşler arasındadır. Balya ismine dair bir diğer görüş de Yunanca Palaia (eski) kelimesinden gelmiş olduğudur. Roma ve Bizans dönemlerinde madencilikle ön plana çıkan Balya, Osmanlı Devleti’nin kuruluş sürecinde de önce Karesi Beyliği yönetiminde olmuş sonrasında Osmanlı egemenliğine girmiştir. Bu dönemde Kocagümüş olarak anılan yerleşmede madencilik faaliyetleri devam etmiş ve Osmanlı Dönemi’nde de üretimini sürdürmüştür. Balya madenleri Osmanlı’nın son döneminde yabancı ülke şirketleri tarafından işletilmiştir. Bu dönemde özellikle Fransız şirketleri Balya madenlerini işletmiştir. Kurşun, çinko, linyit ve manganez madenlerinin yanı sıra kömür yatakları da maden şirketlerini Balya’ya çekmiştir. Cumhuriyet dönemi ile birlikte madenlerin millileştirilmesi sonucu yabancı şirketler Balya’dan ayrılmıştır. Balya ayrıca Osmanlı Devleti’nde elektriğin ilk kullanıldığı yerlerden birisi olarak bilinmektedir. 1901 yılında Balya Mancılık kömür madenlerinde Fransızlar tarafından kurulan termik santralde kömür yakılarak elektrik üretilmiş ve bu elektrik, makinelerin çalıştırılmasında kullanılmıştır. Üretilen elektriğin fazlası da belediyeye satılarak Balya’nın aydınlatılmasında kullanılmıştır.

1890 yılında belediye teşkilatı kurulan Balya, 1910 yılında ilçe statüsü kazanmıştır. Maden işletmeciliğinin sağladığı imkânlara bağlı olarak 1900’lü yılların başında nüfusu 50.000’i aşan Balya, 1927 nüfus sayımında 30.846 nüfusa sahiptir. Bu nüfusun 5.424’ü ilçe merkezinde, 25.422’sinin ise kırsalda yaşadığı tespit edilmiştir. Balya 1929 ekonomik krizi ve 1939 yılında maden işletmesinin kapatılmasından sonra hızla nüfus kaybetmiştir. 2000’li yıllardan itibaren nüfusu 20.000’in altına düşen Balya’nın, 2024 yılı nüfus verilerine göre nüfusu 12.695’tir. Bu nüfustan 2000 civarında kişi ilçe merkezinde, diğerleri ise kırsal mahallelerde yaşamaktadır. Bu nüfus verisiyle 11.708 nüfuslu Marmara ilçesinden sonra Balıkesir’in nüfus olarak en az nüfusa sahip ikinci ilçesidir. İlçe genelinde Yörük ve Türkmenler hâkim olarak yaşamaktayken Gürcü ve muhacirlerin de yaşadığı yerleşmeler bulunmaktadır.

Balya, Balıkesir’in denize kıyısı olan ilçelerinin yanında pek bilinmese de özellikle doğal ve kültür turizmi açısından önemli potansiyeller barındırmaktadır. Sahip olduğu doğası ve doğal özellikleriyle doğa gezileri, kamp ve sportif faaliyetler için son derece uygun ortam sunmaktadır. Bunların yanı sıra Ilıca Mahallesi’nde yer alan kaplıcalar termal turizm açısından önemli bir kaynaktır. Ancak Balya turizm olanaklarının sınırlı olması, ilçedeki sosyal ve kültürel faaliyetlerin yetersiz olması gibi sebeplerden dolayı yerli ve yabancı turistler için yeterli bir çekim merkezi değildir. İlçe merkezinde turizme yönelik konaklama tesisi ya da misafirhane bulunmamaktadır. Yalnızca Ilıca’da termal turizme yönelik olarak 62 oda kapasiteli bir otel bulunmaktadır.

Balya turizm açısından bu sınırlılıklarının yanı sıra gelişen ulaşım olanakları ve büyükşehirlere yakınlığı ile kısa süreli aktiviteler için turist çekme potansiyeli sunmaktadır. Balya Çanakkale Balıkesir arasında yer alan D555 karayolu üzerinde yer almaktadır. Bu yol Çanakkale, Çan, Yenice üzerinden Kaz Dağları'nı aşarak ilçeye ulaşmaktadır. Yolun Balya’ya kadar olan kısmı gidiş geliş tek yol şeklindedir. Balya’dan itibaren Balıkesir, Edremit kavşağına kadar genişletme ve bölünmüş yol yapım faaliyetleri devam etmektedir. Balya Balıkesir il merkezine 50 kilometre, Edremit ilçesine 65 kilometre,  Çanakkale’ye 143 kilometre, Bursa’ya 194 kilometre, İzmir’e 210 kilometre uzaklıktadır. İlçeye karayolu dışında ulaşım alternatifi bulunmamakla birlikte İstanbul-İzmir otoyolu bağlantı noktasına 40 kilometre mesafededir. Balya’dan Balıkesir İl merkezine ulaşım haftanın her günü düzenli olarak gerçekleşen karşılıklı seferler ile yapılmakta olup yaklaşık 45-50 dakika sürmektedir. Yenice (Çanakkale), Gönen ve Edremit’ten de toplu taşıma seferleri ile Balya’ya ulaşım sağlamak mümkündür.

İlçede kültür turizmi kapsamında değerlendirilebilecek etkinlikler de bulunmaktadır. Kültür turizmi anlamında Balya Akbaş Etnografya Müzesi (Akbaş Mahallesi) ilçenin sahip olduğu önemli bir müzedir. Yine Fransızların maden işlettiği dönemde inşa edilmiş ve günümüzde atıl durumda kalan yapılar turizm potansiyeli taşımaktadır. İlçede Helenistik ve Roma dönemlerine ait iskân kalıntıları bulunmaktadır. Kadıköy Kalesi olarak bilinen alanın Romalılar döneminden kaldığı anlaşılmaktadır. Yine Ören Mahallesi çevresinde de Antik Dönem yerleşme kalıntılarına rastlanmaktadır. Ancak bu bulguların kapsamlı arkeolojik araştırmalar yapılarak turizme kazandırılmasına ihtiyaç vardır.

Somut olmayan kültürel miras listesinde de yer alan hayvan benzetmecesine dayalı oyunlardan başta deve oyunu olmak üzere seyirlik oyunlar da kırsal mahallelerde bayram, düğün, kurtuluş günü etkinliği gibi özel günlerde sergilenmekte ve bu oyunları izlemek için misafirler gelmektedir. Oyunların yaşatılması, tanıtılması hatta festivaller çerçevesinde yaygın bir şekilde oynanması ilçenin kültür turizmi potansiyelini artıracaktır.

Balya’da ayrıca 6 Eylül 1922 Balya’nın Düşman İşgalinden Kurtuluş Günü nedeniyle her yıl 6 Eylül’de çeşitli etkinlikler düzenlenmektedir. Bu tarihte konser, sergi ve şenlikler düzenlenmekte, seyirlik oyunlar oynanmaktadır. Balya’da düzenlenen bir diğer etkinlik ise geleneksel hayvan ve emtia festivali(panayırlardır). Orhanlar ve Yazlık kırsal mahallelerinde haziran ayı içerisinde düzenlenen panayırlar, Yazlık Mahallesi’nde son bulmuşken Orhanlar Mahallesi’nde devam ettirilmektedir. Orhanlar Panayırı'na çevre ilçeler ve mahallelerden yoğun katılım olmaktadır.