Coğrafi konumu itibarıyla Balat, Çatalca Yarımadası’nın güneydoğusunda, İstanbul Boğazı’nın güney girişinde ve Haliç kıyısında yer almaktadır. Tarihsel süreçte yerleşim için cazip hale gelmesinin temel nedenleri, Haliç’in sunduğu doğal liman olanakları ve İstanbul’un surlarla çevrili merkezinde konumlanmasıdır. İlk yerleşim izleri, MÖ 657 yılında Megaralı Byzas’ın Sarayburnu bölgesinde kurduğu kent ile başlamakta, Haliç kıyılarının topografik yapısı ve deniz ticaretine elverişliliği sayesinde farklı medeniyetler ve kültürler tarafından tercih edildiği düşünülmektedir.

Balat semtinin ilk yerleşim izleri kesin olarak bilinmemekle birlikte, Roma döneminde Byzantion’un sur dışındaki mahallelerinden biri olarak kabul edilmektedir. Doğu Roma İmparatorluğu döneminde surların genişletilmesiyle merkezi yerleşim alanına dahil edilmiştir. Bizans döneminde Balat Kapısı, Vlaherna Sarayı’na yakınlığı nedeniyle önemli bir geçiş noktası olmuş, ancak 1894 depreminde yıkılmış ve günümüze ulaşamamıştır. "Balat" adı, Rumca "saray" anlamına gelen "palation" kelimesinden türemiştir.

Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethiyle birlikte Balat, Osmanlı kent dokusuna dahil olmuş, sur dışındaki ilk yerleşim yerlerinden biri haline gelmiştir. Yahudiler, özellikle 1492’de İspanya’dan göç edenler olmak üzere Balat’a yerleştirilmiş ve burada yoğun bir cemaat oluşturmuştur. XVII. yüzyıldan itibaren Balat, Yahudi, Müslüman, Rum ve Ermenilerden oluşan çok kültürlü bir yapı kazanmıştır. XIX. yüzyılda sanayileşme, deniz ticaretindeki değişimler ve altyapı sorunları nedeniyle bölgenin çehresi değişmiş, Yahudi nüfusu zamanla azalırken Balat, Cumhuriyet dönemine kadar demografik ve fiziksel dönüşümler geçirmiştir.

XX. yüzyılın ortalarından itibaren, sanayileşme ve şehirleşme süreçleri Balat'ın demografik yapısını değiştirmiştir; birçok tarihi yapı ise yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. 

Günümüzde Balat, kentsel dönüşüm projeleri ile yeniden canlandırılma çabası içindedir. Bu dönüşüm sürecinde bölgedeki tarihi yapılar, sanatsal ve kültürel işlevlerle yeniden değerlendirilmektedir. Örneğin, eski fabrikaların kültürel mekânlara dönüştürülerek sanat atölyeleri, müzeler ve kafelerin faaliyete geçmesi önemli bir gelişme olarak öne çıkmaktadır. Antik çağlardan itibaren liman fonksiyonu nedeniyle çeşitli meslek gruplarına ve ticaretle uğraşan farklı etnik ve kültürel topluluklara ev sahipliği yapan Balat, tarihsel süreç içinde önemli bir ticaret ve yaşam merkezi olmuştur. Ancak, özellikle son yüzyılda İstanbul’un hızlı büyümesiyle birlikte bu özelliğini büyük ölçüde kaybetmiştir. Günümüzde Balat, tarihi dokusunu koruyan mimari yapıları ve kültürel mirasıyla dikkat çekmekte, turizm açısından önemini sürdürmektedir.

Kentsel dönüşüm projeleri, sosyal medya aracılığıyla Balat'ın popülaritesini artırmış, ziyaretçi akışını da beraberinde getirmiştir. Sosyal medyada Balat’ın renkli tarihi konutları ve kafe mekanları ile ön planda olduğu gözlemlenmektedir

Balat'taki önemli eserler arasında tarihi kiliseler, camiler ve ahşap evler bulunmaktadır. Bu yapılar, bölgenin estetik ve mimari değerini yansıtan unsurlar olarak öne çıkmaktadır. Günümüzde kullanılır durumda olan ve bir kısmı ise harap olmuş ancak ziyaretçilerin ilgi gösterdiği tarihi Balat mimari örnekleri şöyle sırlanmaktadır;

Meryem Ana Kanlı Kilise, Fener Rum Lisesi ve Ortaokulu, Yoakimion Rum Kız Lisesi, Balat Renkli Evleri, Metroloji Kilisesi, Sveti Stefan Bulgar Kilisesi, Tahta Minare Camii, Balat Çıfıt Çarşısı, Ahrida Sinagogu, Agora Meyhanesi, Yanbol Sinagogu, Çana Sinagogu, Selanik Sinagogu