Badgel

Doğal ve Kültürel Miras Bina

Badgeller ya da rüzgar yakalayıcıları, Mısır’dan Hindistan’a kadar olan sıcak coğrafyada yaşam alanlarının havalandırılması ve soğutmasında kullanılan geleneksel mimari yapılardır. Rüzgâr yakalayıcısı; yüksek seviyede daha az toz içeren rüzgârı alıp, aşağıdaki mekânlara bu serin havayı taşıyan hava soğutma kanalı olarak tanımlanır. Bu yapılar özellikle Pers mimari etkisinin yaygın olduğu ve Arap mimari etkisinin güçlü olduğu bölgelerde görülür. Türkiye’de sadece Şanlıurfa’da bulunan bu bina yapıları “badgel” olarak adlandırılır. Orta Doğu’da da yaygın olarak bilinen bu yapılara, badgir ya da malkaf denilmektedir. Bu yapıların yer aldığı coğrafi bölgenin en kuzey ucunda ise Şanlıurfa yer almaktadır. Bu antik havalandırma sisteminin sıcak iklim bölgesine ait özgün yapılar olduğu söylenebilir. Genellikle düz teras çatıdan yükselen badgellerin bazıları kısa, bazıları ise kule şeklinde yüksektir. Bu bacalar yoluyla binanın eyvan, zerzembe (bodrum katındaki soğukluk) ve oda gibi çeşitli birimleri serinletmekte ya da soğutmaktadır. Rüzgâr yakalayıcıları/badgellerin gövdeleri çeşitli biçimlerde (dörtgen, altıgen, sekizgen ya da silindir) ya da yüksekliklerde olabilir. Bu bacaların en ayırt edici özelliği, rüzgârı kaç yönden aldıkları ile ilgili olup, tek yön, iki yön ve her yön şeklinde olabilmektedir. 

Geleneksel Şanlıurfa evlerinde sayıları tek ya da iki olan rüzgar yakalayıcıları/badgeller sadece eyvan mekanının (açık mekan) havalandırılması ve soğutulması için kullanılmaktadır. Biçimsel olarak birbirlerinden farklı çeşitli şekillerde olsa da badgeller, yazın yaygın olarak kullanılan mekânlara serin esintiler taşıyan geleneksel soğutma bacalarıdır. Badgeller, evlerin çatısında Şanlurfa’da hakim rüzgarların estiği yön olan kuzey ve kuzeybatıya yönelik olarak yerleştirilir.  Bu bacaların yüzeyine çarpan rüzgar, kanallardan geçerek eyvanda hava sirkülasyonu sağlar. Hâkim rüzgâr yönündeki üst açıklıktan giren hava, kulenin altındaki mekâna taşınmakta, pasif bir soğutma tekniği ile mekân ya da mekânlar soğutulmaktadır. 

Geleneksel Urfa evinin planı yapılırken iklim şartları düşünülerek, daha ilk kattan itibaren badgelin fonksiyonel olması için düzenlemeler yapılırdı. Çünkü bir Urfa evinin en belirleyici öğesi eyvan ve badgellerdir.  Şanlıurfa badgelleri, diğer rüzgâr yakalayıcılarından farklı olarak sadece yarı açık mekân olan eyvanın havalandırılmasında kullanılmıştır. 

Şanlıurfa badgellerinin yaklaşık 200-250 yıllık geçmişe sahip oldukları bilinmektedir. Fakat bu önemli miras çeşitli nedenlerle günümüzde yok olmak üzeredir. Kentsel, yapısal ve teknolojik nedenlerin yanı sıra badgellerin yok olmak üzere olmasının en önemli nedeni, bu yapıların ne olduğu ve önemi hakkında halkın ve ilgili uzman kişi/kurumların yeterli bilgiye sahip olmamalarıdır. Ayrıca, nüfusun çoğalması ve hayatın pahalılaşması da zaman içinde bu tür özel evlerin sayısını azaltmış, kollektif yapılar veya kerpiç evlerin sayısı artmıştır.  Fakat bugün Bey Kapısı Kulesi ile Harran Kapı ve Nur Ali Bey Camisi çevresindeki bazı evlerin halen dimdik ayakta durmakta olduğu ve mimari estetiklerini sergiledikleri görülmektedir. Bu kültürel mirasın korunarak eski Urfa mimarisine ait bir turistik öge olarak sunulması, şehrin sahip olduğu kültürel zenginliğe önemli bir katkı sağlayacaktır. 

Sonuç olarak, Urfa ev mimarisinde kullanılan “badgeller” iklim şartlarının meydana getirdiği bir mimari unsurdur ve Urfa mimarisinde kadim bir serinleme yöntemidir. 

Rüzgâr yakalama teknolojisi Batı mimarisinde de az sayıda örnekle yer edinmiş, rüzgâr yakalayıcı adını kullanan bazı ticari ürünler piyasaya sürülmüştür.XXI. yüzyılın başlarında havalandırmayı artırmak ve klima için güç talebini azaltmak amacıyla binalarda tekrar kullanılmaya başlanmıştır.  HVAC olarak adlandırılan bu yeni sistemler bir bakıma modern badgellerdir. Bu sistemde bir binanın inşaat maliyeti azalırken, bakım maliyetleri de düşmektedir. Motorlu klima ve vantilatörlerin aksine, bu yeni rüzgar yakalayıcıları daha sessizdir.ve elektrik kesildiğinde de çalışmaya devam eder. Bu modern rüzgâr yakalayıcıları, günümüz binalarının bazılarında pasif havalandırma ve pasif soğutma sistemleri olarak kullanılmaya başlanmıştır.   

Referanslar

Bekleyen, A. ve Melikoğlu, Y. (2019). Antik Rüzgâr Yakalayıcıların Anadolu’daki Örnekleri: Şanlıurfa’nın Badgelleri, Art Sanat Dergisi, 12 (Temmuz): 109-128; Ekinci, A. (2009). Urfa Evlerinde “Gündelik Hayat”, “Mutfak Kültürü” ve “Badgel”ler, Şanlıurfa Kültür Sanat Tarih ve Turizm Dergisi, 2(3):20-25; Demirtaş, G. (2022). Düşey Havalandırmanın Geleneksel Örneği Rüzgâr Yakalayıcıları, TOKİHABER, 151: 58-64. https://en.wikipedia.org/wiki/Windcatcher, Erişim Tarihi:3.11.2024; https://yapidergisi.com/ruzgari-yakalayan-binalar/, (Erişim tarihi: 31.10.2024).