Malatya'nın kuzeyinde yer alan Arapgir ilçesinde 2022 yılında başlayan çalışmaların 2025 yılında dördüncü sezonu tamamlanmış olup çalışmanın 2026 yılında tamamlanması planlanmaktadır. Sahada yapılan çalışmalar sırasında şu ana kadar 26 yeni alan tespit edilerek sit önerisinde bulunulmuştur. Arapgir İlçesi bu araştırma öncesi müstakil olarak arkeolojik bir araştırmaya sahne olmamıştı. Kendisi de Arapgirli olan Afif  Afif Erzen'in yaptığı bazı yüzey toplamaları ve Kılıç Kökten'in 1969-1972 yılları arasında Keban Barajı Kurtarma Kazıları sırasında yaptığı araştırmalar sırasında baraj sahasında kalacak olan bazı köylerde yaptığı araştırmalarla sınırlıydı. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Ortaca Meslek Yüksekokulu'nda görevli Öğr. Gör. Dr. Alper Gölbaş başkanlığındaki bir ekip tarafından 2022 yılında  Arapgir'de ilk kapsamlı arkeolojik araştırmalar başladı.

Doğu Anadolu’nun batı ucunda, Fırat Nehri’nin batısında yer alan Arapgir, tarih boyunca farklı kültürlerin geçiş noktası olmuştur. Bölgenin jeomorfolojik yapısı (kireçtaşı formasyonları, vadiler ve mağaralar) erken dönem insan topluluklarına doğal barınaklar sağlamıştır. 2022- 2025 yılları arasında yürütülen yüzey araştırmaları, bölgenin prehistorik dönemlerden Osmanlı’ya kadar kesintisiz bir yerleşim sahası olduğunu göstermektedir.

Çalışmalar sırasında Paleolitik, Epipaleolitik, Neolitik, Kalkoltik, Tunç ve Demir Çağları'na ait çok sayıda yeni alan tespit edildi. Ayrıca Hellenistik ve Roma dönemine ait yeni yerleşim alanları da tespit edildi. Arpagir'in Bizans ve Osmanlı dönemleri'ne ait mevcut yapıları da tekrar incelendi. Çalışmalar sırasında Onar, Selamlı, Kayakesen, Kılıçlı, Aktaş, Bacalı, Deregezen, Çobanlı, Serge, Yaylacık, Ormansırtı, Zohrap, Çiğnir, Eğnir, Göz, Taşdibek, Tarhan Mahalleleri taranmıştır. 

Çalışmalar, Kültür ve Turizm Bakanlığı izniyle yürütülmüş ve tespit edilen tüm buluntular yerinde belgelenip bulundukları yerde bırakılmıştır. Saha araştırmalarında: GPS ile konumlandırma, fotoğraf ve çizimlerle belgeleme, stratigrafik gözlemler, tipolojik analiz yöntemleri kullanılmıştır.

Bulgular

Alt ve Orta Paleolitik: Onar RES 1 ve 2 Mağaraları, Kılıçlı Hankarşısı Mevkii 1. Tepe Buluntu Alanı, Çiğnir Höyük ve Kozer Tepesi’nde taş aletler, çekirdekler ve yongalar ele geçmiştir. Ayrıca Karagöl Tepesi, Selamlı gibi alanlarda tekil buluntular tespit edilmiştir. Bu bulgular Arapgir’in erken insan topluluklarınca kullanıldığını kanıtlamaktadır.

Neolitik: Onar’da obsidyen yonga ve Neolitik çömlek parçaları bulunmuş; 2023 ve 2025 sezonlarında benzer malzemeler yeni mağara ve höyüklerde doğrulanmıştır. Bu bulgular, Arapgir’in obsidyen ticareti ve kültürel etkileşim ağında yer aldığını düşündürmektedir. Ayrıca Aktaş İn Delikleri Mağarası'nda da Neolitik dönem buluntuları tespit edilmiştir.

Kalkolitik: Onar Güveylik Mevkisi ve Kalesu Vadisi’nde, Çayırtarla Höyük'te Kalkolitik seramik parçaları, öğütme taşları ve günlük kullanım kapları belgelenmiştir. 2023 sezonunda Kayakesen ve Tarhan çevresinde bu dönem malzemeleri ayrıntılı biçimde sınıflandırılmıştır.

İlk Tunç Çağı: Karataş Höyük’te, Karagöl 1. ve 2. Tepe Höyükleri'nde Kalkolitik–İTÇ geçişini gösteren seramikler ve sur benzeri duvar kalıntıları saptanmıştır. Ayrıca Ormansırtı ve Selamlı'da bulunan yığma taş manıt mezarlarda Karaz çanak çömlekleri tespit edilmiştir. Bu bulgularla Arapgir'in Malatya Tunç Çağı kültürleriyle bağlantıları ortaya konmuştur.

Demir Çağı: Karataş ve çevresinde ve Çayırtarla Höyük'te tipik Demir Çağı çömlek parçaları bulunmuştur. Bu veriler, Arapgir’in Urartu ve çevre kültürlerle etkileşim içinde olduğunu göstermektedir.

Roma Dönemi: Aktaş Gebenağzı yerleşimi, Zohrap, Serge ve Çiğnir'de tespit edilen Roma yolları, çanak çömlek verileriyle birlikte Arapgir'de Roma dönemi varlığını kanıtlayan alanlardır. 

Ortaçağ ve Osmanlı: Ormansırtı, Selamlı, Onar, Eski Şehir ve çevresinde kaya mezarları, taş ocakları, çeşmeler ve Osmanlı dönemi çömlek parçaları belgelenmiştir. Bu durum, bölgenin geç dönemlerde de sürekli kullanıldığını göstermektedir.

Arapgir’de yapılan yüzey araştırmaları, bölgenin yalnızca prehistorik bir yerleşim alanı değil, aynı zamanda tarihî dönemlerde de önemli bir kültürel merkez olduğunu ortaya koymuştur. Paleolitik mağara kullanımları, Neolitik obsidyen buluntuları, Kalkolitik ve Tunç Çağı höyükleri ile Demir Çağı seramikleri, Arapgir’in kuzey Fırat havzasındaki kültürel sürekliliğini vurgulamaktadır. Osmanlı dönemine ait buluntular, bu sürekliliğin modern çağa kadar devam ettiğini göstermektedir. 2022–2025 Arapgir Arkeolojik Yüzey Araştırmaları, bölgenin Alt Paleolitik’ten Osmanlı’ya kadar kesintisiz bir yerleşim geçmişine sahip olduğunu ortaya koymuştur. Arapgir, hem prehistorik dönemlerin taş endüstrisi hem de tarihî çağların yerleşim ve mimari kalıntılarıyla Doğu Anadolu arkeolojisi içinde özel bir konuma sahiptir. Gelecek sezonlarda yapılacak ayrıntılı kazılar ve analitik çalışmalar, Arapgir’in bölgesel tarih içindeki önemini daha da netleştirecektir.