Ortadoğu’da günümüzden yaklaşık olarak 5000 yıl önce yazının icat edilmesinden beri, tarihsel süreç içerisinde kütüphaneler insanoğlunun duygu ve düşüncelerinin yansıdığı yazılı belgeleri derleyen, çeşitli bilgi ve belgeleri başlangıçtan bugüne kadar insanlığın kullanımı için taşıyan yapılar olarak karşımıza çıkmaktadır. Tarihin başlangıcından beri önemli bir uygarlık göstergesi olarak kabul edilen kütüphaneler medeniyetlerin yazılı kaynaklarını koruyarak insanlık belleği olarak hizmet etmenin yanı sıra, bulundukları toplumların sosyal, kültürel ve ekonomik olarak kalkınmasına da önemli katkılar sağlamışlardır. Eğitim, sanat, bilim ve kültür yaşamının vazgeçilmez mekanları olan kütüphanelerin en eski örnekleri arasında insanlığın bilgiyi üretme ve yayma süreçlerinin en yakın tanığı olan Anadolu’da kurulan kütüphanelerde bulunmaktadır. Bu kütüphanelerden biri de Roma İmparatoru Hadrianus (MS 120-140) döneminde Anadolu’da Antik Karia bölgesinin öncü şehirlerinden biri olan Nysa antik kentinde yapılmış olan Antik Nysa (Sultanhisar) Kütüphanesidir.

Günümüzde Aydın’ın 30 kilometre doğusunda, Sultanhisar ilçesinin üç kilometre kuzeybatısında yer alan Nysa antik kenti Hellenistik dönemde Suriye Kralı Seleukos’un oğlu I. Antiochos Soter (MÖ 281-261) tarafından eşi adına kurulmuştur. Nysa antik kenti Roma İmparatorluğu döneminde önemli ölçüde büyüme ve gelişme göstererek bir eğitim ve öğretim kenti konumuna ulaşmıştır. Amasyalı gezgin ve coğrafyacı Strabon’un (MÖ63–MS 21) hayatının belli bir kısmını eğitim alarak geçirdiği bilinen Nysa antik kenti Karia bölgesinin önemli eğitim ve kültür şehri olarak ön plana çıkmasının yanında stratejik ticaret ve ulaşım yolları üzerinde bulunmasından dolayı önem arz etmektedir.

MS 130 yılları civarında yapıldığı tahmin edilen Antik Nysa Kütüphanesi Anadolu’da Efes antik kentinde bulunan Celsus Kütüphanesi’nden sonra günümüze en iyi şekilde korunarak ulaşmış ikinci görkemli kütüphane olarak dikkat çekmektedir. Kütüphane binasının aynı zamanda toplantı ve mahkeme salonu olarakta kullanıldığı bilinmektedir.Kütüphane Nysa antik kentinin bir eğitim ve kültür merkezi olmasında bilimsel ve edebi gelişmelere ışık tutarak gelişmesinde ve antik dünyanın önemli kültür merkezleri arasında yer almasında önemli rol oynamıştır.

Antik Nysa Kütüphanesinde ilk arkeolojik kazı çalışması 1907-1909 yılları arasında Alman asıllı Walther von Diest tarafından gerçekleştirilmiştir. Kazı çalışmaları sonucunda elde edilen yazılı kaynaklar her ne kadar kesin sonuçlara ulaşmak için yeterli kanıtlar ortaya çıkaramamış olsa da, kütüphane binası hakkında çeşitli bilgiler elde edilmesini sağlamıştır. Bu bilgilere göre; kütüphane binası Gymnasion yapısının yaklaşık olarak 150 metre kuzey tarafında, tiyatronun ise batı kısmında yer almaktadır. Antik dönemde kurulan kütüphane yapılarının tıpkı günümüzde olduğu gibi farklı amaçlar göz önünde bulundurulurak kuruldukları bilinmektedir. Antik Nysa Kütüphanesi de konum olarak eğitim amaçlı kullanılan Gymnasion yapısına yakın bir yerde yapılmasından dolayı, kütüphanenin niteliği ve örgütlenmesi bakımından bir Gymnasion Kütüphanesi olarak hizmet verdiği anlaşılmaktadır. Bu bağlamda Antik Nysa Kütüphanesinin tek başına bir yapı olarak değil ama eğitim amaçlı kullanılan Gymnasion yapısına bağlı olarak işlev gördüğünü söylemek yanlış olmayacaktır. Antik Nysa Kütüphanesi antik dönemde diğer kütüphanelerden farklı olarak bir okul kütüphanesi olarak da dönemin insanlarına hizmet etmiştir. Nysa antik kentinde 1990 yılına kadar farklı yıllarda arkeolojik kazı çalışmaları yapılmış olmasına rağmen, bu kazı çalışmalarına kütüphane binası dahil edilmemiştir. 1990 yılından sonra bugün hala devam eden arkeolojik kazı çalışmaları kütüphane binasının bulunduğu alanda dahil edilerek devam etmektedir.

Roma İmparatorluğu’nun Küçük Asya eyalaetinde kurulan Antik Nysa Kütüphanesi yapı mimarisi olarak bazı temel farklılıklara sahip olmasına rağmen, Efes antik kentinde bulunan Celsus Kütüphanesi’ne benzemekle birlikte bazı kaynaklarda Efes Celsus Kütüphanesi’nden esinlenerek inşa edildiği belirtilmektedir. Dikdörtgen planlı olarak inşa edilen kütüphanenin iki veya üç katlı olduğu tahmin edilmektedir. Kütüphane binasının en üst katı tarihsel süreç içerisinde tamamen yok olmuştur. Antik dönemde yapılan kütüphanelerin çoğunluğunun ön cephe kısmı sabah ışığına gerek duyulması nedeniyle doğuya bakar bir şekilde yapıldığı bilinmektedir. Ön cephesi tıpkı Bergama Kraliyet Kütüphanesi’nde olduğu gibi güneye bakan kütüphane binası antik dönemin diğer kütüphaneleri gibi pencereler aracılığıyla aydınlatılmıştır. Bu yönüyle çağdaşı olan diğer kütüphanelerden ayrılmaktadır. Duvarlarının yapımında opus incertum tekniği kullanılmıştır. Antik Nysa Kütüphanesi’nin salonunda doğu ve batı kısmında kalın pilastrlar (dörtgen planlı ve bir yanından duvara bitişik süsleme amaçlı kullanılan taşıyıcı yarım sütun) olduğu bilinmektedir.

Bunların arasında ise eşit aralıklarla üçer adet niş (duvar içinde bırakılan oyuk) bulunmakta ve her birinin iki ya da üç kısım halinde devam ettiği tahmin edilmektedir. Kütüphane yapısının duvarlarında kitap rulolarının konduğu nişlerin izleri bulunmaktadır. Ahşap koridorlarla ulaşılan iki katı ve 16 kitap rafı olduğu düşünülmektedir.

Antik dönem kütüphanelerinde kitapların korunması için farklı yöntemler kullanılmıştır. Antik Nysa Kütüphanesi’nde Efes Celsus Kütüphanesi ve Bergama Kraliyet Kütüphanesinde olduğu gibi çift duvar inşa edilmiş olup, iç ve dış duvarlar arasında dar bir geçit yapılmıştır. Çoğunlukla papirüs ve tarihte Bergama Kağıdı (Charta Pergamena) olarak bilinen parşömenden oluşan yaklaşık olarak sayısı 10 bin olarak tahmin edilen kitapların küften ve nemden korumak amacıyla bu geçit sabah saatlerinde havalandırılmaktaydı. Kütüphane binası içerisinde duvar içerisine monte edilmiş olan raflarda rulo halinde saklanan kitaplar ve yazma eserler uzun yıllar antik dönemin insanlarına hizmet etmiştir. Kütüphanenin giriş kısmında yer alan kuzey tarafına bakan duvarda dikdörtgen şeklindeki çıkıntılı nişte anıtsal bir heykelin bulunduğu tahmin edilmektedir. Kütüphane binasının dış duvarlarında gözler bulunmakta ve bu gözlerde süsleme amacıyla yerleştirilen çeşitli heykellerin bulunduğu düşünülmektedir. Kütüphanenin iç kısmınındaki yapı duvarlarının ve taban bölümünün farklı renklerde mermer ve lehvalarla süslenmiş olduğu kazı çalışmaları sonrasında çok sayıda bulunan renkli mermer parçalarından anlaşılmaktadır. Kütüphane binası içerisinde korucu tanrıça olarak Athena Heykeli’nin bulunduğu tahmin edilmektedir.

Antik Nysa Kütüphanesi’nin MS IV. ve V. yüzyıllarda asıl işlevini kaybetmeden önce farklı zaman dilimlerinde çeşitli onarımlar görmesine rağmen, daha sonraki yıllarda meydana gelen olası bir deprem nedeniyle yıkıldığı düşünülmektedir. Günümüzde sadece tonozlu kısımları ayakta kalan kütüphane Anadolu’da Efes Celsus Kütüphanesi’nden sonra en görkemli kütüphanelerden biri olarak kabul edilmektedir. Günümüzde sadece kalıntıları kalan Antik Nysa Kütüphanesi hem kültür hem de bilim tarihi açısından günümüze katkı sağlamasının yanında kütüphanecilik tarihi bakımından da önem arz etmektedir. Antik Nysa Kütüphanesi içinde bulunduğu Nysa antik kenti ile birlikte yıl içerisinde çok sayıda hem yerli hem de yabancı turistler tarafından ziyaret edilmektedir. Nysa antik kenti sahip olduğu tarihi ve kültürel değerleri ile günümüzde kültür turizmi açısından önemli bir potansiye sahip olmakla beraber dünya kültür tarih mirasının da önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Gerekli ve yeterli tanıtım çalışmalarının yapılması halinde kütüphane binasınında içinde bulunduğu Nysa antik kentinin tanınırlılığının artacağı ve bu bağlamda kültür turizmine dolayısıyla ülke ekonomisine katkı sağlayacağı düşünülmektedir.