WagonLits-Cook
Ulaştırma İşletmeciliği Yurtdışı Kurum-Kuruluş Demiryolu Yolcu taşımacılığı
(1872 - )
-
2019
Avrupa’da ilk defa demiryolu yolculuğuna yataklı vagon ayrıcalığını getiren kişi, 1845 yılında Belçika’nın Liege kentinde doğan Georges Nagelmackers’dır. Amerika Birleşik Devletleri’ne yaptığı geziler sonucunda Pullman’ın kurduğu vagonların yeterli konforu sağlamadığını tespit ederek 1869 yılında ülkesine döndüğünde gündüz oturulabilen, akşam olduğunda ise yatağa dönüştürülen yeni koltuk tipini demiryolu seyahatine adapte etti, böylece yolculuklar yorucu olmayan keyifli bir hâle dönüşmeye başladı. Nagelmackers, bu düşüncesini hayata geçirmek amacıyla 1872 yılında yakın arkadaşlarıyla birlikte ortaklık kurarak Compagnie Internationale des Wagons-Lits şirketini kurdu. Bu yeni yataklı vagonlar mevsimlere veya hava durumuna göre ya soğutuluyor ya da ısıtılıyordu. Kompartıman içinde yandaki yolcuyla ortaklaşa kullanılabilen bir lavabo ve tuvalet de bulunmaktaydı. 1883 yılında Afrika, Asya ve Avrupa gibi üç kıtayı birleştiren WagonLits-Cook şirketine bağlı Orient Express ile başlayan demiryolu ulaştırma hizmetleri şirketin ilk defa 1894 ve sonrasında 1919 senesinde İstanbul’da kendi bürolarını açmasıyla İstanbul’u Avrupa’dan gelen turistler için önemli bir destinasyon haline getirdi.
Dünyada demiryolu yolculuğu denince akla gelen en önemli işletme olan WagonLits-Cook tarafından açılan bürolar sadece bilet satan noktalardan öte turları da organize eden yerler olmaya başladı. Özellikle; turizm faaliyetlerinde demiryolunun bir ulaşım aracı olarak rağbet görmeye başlamasıyla birlikte bu şirket seyahat edecek kişi veya grupların rahat etmelerini sağlamak amacıyla yataklı ve restoranı bulunan vagonları hizmete aldı. 1894 yılında başladığı bu faaliyetlerine 1923 ve sonrasında daha fazla hız vererek devam etti. Özellikle İstanbul’a günübirlik turlar düzenleyen şirket bu aktivite ile sınırlı kalmadı. Gelen grupları karşılayarak bir rehber eşliğinde özel araçlar ile İstanbul’un tarihi ve turistik yerlerini gezdirme görevini de üstlendi. Bu turistik faaliyetlere destek vermek amacıyla çıkarılan bir yasa ile WagonLits-Cook tarafından Türkiye sınırları içerisinde işletilmek üzere ithal edilmiş vagonlara gümrük vergisi ayrıcalığı getirildi.
WagonLits-Cook, sadece yabancıları Türkiye’ye yönlendirmedi, yanı sıra Türkiye’den yabancı ülkelere gitmek isteyenlere de yardımcı olarak tanıtım faaliyetlerinde kullanmak üzere 1932 yılında Galata Çinili Rıhtım Han’da bir temsilcilik açtı. Bu demiryolu ağı sadece Orient Express’in İstanbul’a ulaşması ile sınırlı kalmadı. WagonLits-Cook, Atatürk’ün direktifleriyle 1924 yılının Ağustos ayından itibaren İstanbul ve Ankara arasında yatak ve yemek hizmetleri sunabilen vagonlarıyla seferlerine başladı. Bu yolculuk hizmetiyle aralarında politikacıların, elçilik personelinin ve tüccarların bulunduğu önemli kişilere ulaşım kolaylığı sağlandı. Yine Atatürk’ün isteğiyle 1926 yılında bu şirkete, yeni oluşturulan Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları’nın yataklı ve yemekli vagonlarını 40 yıl boyunca işletme ayrıcalığı tanındı.
WagonLits-Cook şirketiyle ilgili Vagon-Li Olayı denilen 1933 yılının 23 Şubat günü başlayan gösteriler Türk Demiryolu tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Olaylar şirketin, Belçikalı müdürü Jannoni’nin yine şirkette memur olarak çalışan Naci Bey’e, şirketin resmi konuşma dilinin Fransızca olduğunu ve telefonda Türkçe konuştuğu için 10 Lira para ve 15 gün işten uzaklaştırma cezası vermesi sonucunda Milli Türk Talebe Birliği ve üniversite öğrencilerinin şirketin Beyoğlu’nda bulunan bürosu önünde protesto gösterileriyle başladı. Daha sonra olaylar büyüdü ve camları kırarak binaya giren öğrenciler şirketin bürosunu tahrip ettiler. Bu olaylar neticesinde şirket, Naci Bey’i tekrar işe aldı, azınlıkların ve gayrimüslimlerin çoğunlukla bulunduğu Pera semtinde birçok yabancı şirket Türkçe isimler kullanmaya başladı. WagonLits-Cook şirketi de daha sonraları Osmanlı döneminden kalan diğer yabancı şirketler gibi devletleştirildi.
Referanslar
Evcin, E. (2014). Türkiye Cumhuriyetinin İlk Yıllarında Turizm ve Tanıtma Faaliyetleri, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, (55): 23- 82; Halıcı, Ş. (2007). Vagon Li Olayı: Türkçe’ye Yapılan Hakarete Basının ve Gençliğin Tepkisi, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, 6 (1): 63- 77; Özdemir, M. (2012). Tren Gelir Hoş Gelir: Kara Trenin Hikayesi, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 23 (1): 117- 123; Tutel, E. (2002). Avrupa Hatlarında İlk Yataklı Vagonlar, Bütün Dünya Dergisi, (2): 55- 59.
Ayrıntılı bilgi için bakınız
Behrend, G. (1962). Grand European Expresses: The Story of the Wagons-Lits. Londra: Allen & Unwin Publisher