Türkiye’de Turizm Sektöründe İşçi Sendikaları
Kavram Endüstri İlişkileri
-
2020
Türkiye’de sendikalar işkolu temelinde kurulup faaliyet gösterirler. Turizm sektörü ise Konaklama ve Eğlence Yerleri İşkolu içinde yer almaktadır. Konaklama ve Eğlence Yerleri İşkolu ilk defa Çalışma Bakanlığı’nın 21.10.1954 tarihli 13 sayılı genelgesine göre sekizinci bölümde 83 ve 84 nolu grupta yer alırken, 274 sayılı Sendikalar Kanunu gereğince 11. 08. 1964 yılında yürürlüğe giren işkolları yönetmeliğine göre 32 numaralı işkolu olarak belirlendi.
1971 yılında yeniden düzenlenen işkolları yönetmeliğinde işkolu numarası 30 olarak değiştirildi, ardından 1983 yılında kabul edilen 2821 sayılı Sendikalar Kanunu’nun 60. maddesi gereği çıkarılan işkolları tüzüğünde 25 numaralı İşkolu olarak tasnif edildi. Son olarak 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu’nun dördüncü maddesi gereği 19.12.2012 tarihli işkolları yönetmeliğinde ise 18 numaralı işkolu olarak belirlendi.
Bir meslek olarak konaklamanın XX. yüzyılın başında İstanbul’da Levantenlerin kontrolündeki batı yaşam tarzının geçerli olduğu bazı bölgelerde ücretli emek istihdam eden bir ekonomik faaliyet alanı niteliği kazandığı kabul edilmektedir. Türkiye’de 1970’li yıllarda turizm sektörünün gelişimi ile birlikte konaklama ve eğlence sektörü turizm sektörü ile birlikte gelişmeye başladı, 1990’lı yıllarla birlikte ise turizm zamanla sektörde daha ağırlıklı bir yer oluşturdu.
İşkolunda Sendikalaşma
İşkolunda sendikal mücadelenin geçmişi 1900’lerin başına kadar gitmekle birlikte ve yine konaklama sektörü Türkiye sendikal hareketi içinde bazı eylem ve tarihi oluşumlarda öncü rolü oynasa da, bu işkolunda sendikalaşma oranları her zaman çok düşük seviyede kaldı. İşkolunda sendikalaşma oranlarının gelişimine bakıldığında 1985 yılında yüzde 35,75 olan sendikalaşma oranı 1989 yılında yüzde 23,4’e düştü. Aynı yıllara ait tüm işkollarının sendikalaşma ortalamaları olan yüzde 64,9 ve yüzde 51,5 oranları göz önüne alındığında işkolundaki sendikalaşma oranlarının düşüklüğü ortaya çıkacaktır. 1996 yılının başında yüzde 32,2’ye çıkan işkolundaki sendikalaşma oranı, 1997 yılında yüzde 31,84 oldu. Bu oran kara taşımacılığı (yüzde 21,19), basın ve yayın (yüzde 26,8) ve ticaret büro, eğitim ve güzel sanatlar (yüzde 29,44) işkollarından sonra en düşük sendikalaşma oranıdır. Sektörde o tarihlerde yüzde 50’den fazla olan kayıt dışı istihdam oranı dikkate alındığında bu oranların daha da düşük olduğuna dikkat edilmektedir. 1999 yılının Ocak ayı istatistiklerinde yüzde 35,29’a çıkan işkolundaki sendikalaşma oranı 2000 sonrasında yine düşüş eğilimine girdi.
2000 Öncesi Konaklama ve Eğlence Yerleri İşkolunda Sendikalaşma Oranları (Temmuz dönemi) (Bkz.: Tablo 1)
Turizm sektörünün istihdam açısından yoğun dönemi olan Temmuz ayına ait bakanlık istatistiklerine göre, 2000 yılında tüm işkolları ortalaması yüzde 54,6 iken konaklama ve eğlence yerleri işkolunun sendikalaşma oranı yüzde 29,96’ya geriledi. 2002 yılında işkolundaki sendikalaşma oranı yüzde 34,54’e yükselirken tüm işkolları ortalaması da yüzde 58,63 oldu. 2003 yılında yüzde 31,43’e düşen işkolundaki sendikalaşma oranı 2009 yılında yüzde 34,09 oldu.
2010 ve 2012 yılları arasında bakanlık tarafından resmi veri açıklanmamış olup, 2013 yılında açıklanan sendikalaşma oranları ise SGK kayıtları dikkate alınarak hesaplandığından tüm işkollarında olduğu gibi konaklama ve eğlence yerleri işkolundaki sendikalaşma oranları da farklı bir seri oluşturacak şekilde düşmüştür. 2013 yılında açıklanan sendikalaşma oranları Konaklama ve Eğlence Yerleri İşkolu için yüzde 3,86 iken tüm işkolları ortalaması olarak yüzde 8,88’dir.Bu tarihten sonra 2018 yılına kadar tüm işkolları ortalaması yüzde 12,76’ya kadar yükselirken Konaklama ve Eğlence Yerleri İşkolu'nda oran yüzde 3,41’e düştü. Son olarak 2020 yılında tüm işkolları sendikalaşma oranı yüzde 13,66 iken Konaklama ve Eğlence Yerleri İşkolu'nda yüzde 3,9 oldu. Fakat bu nispi artış gerçekçi bir artış değildir çünkü 2019 yılında bir milyon 52 bin olan işkolundaki kayıtlı işçi sayısı Covid-19 pandemisi nedeniyle 2020 yılında 931 bine düştü. Dolayısı ile sendikalaşma oranındaki bu artış istihdam daralması sonu oluşan bir durum olmuştur denilebilir.
İşkolundaki sendikalaşma oranının gelinen son durumda bir değerlendirmesini yapmak amacıyla, diğer işkollarındaki sendikalaşma oranı ile karşılaştırıldığında, Konaklama ve Eğlence Yerleri İşkolu'nun durumunun daha da kötüye gittiği görülmektedir. Şöyle ki, 2018 yılının sonunda yaşanan ekonomik kriz ve 2020’de yaşanan covid pandemisinin ekonomide yol açtığı daralmanın yanıltıcı etkisi nedeniyle, 2018 yılının Temmuz ayı istatistiklerine bakıldığında; konaklama ve eğlence yerleri işkolunun inşaat işkolundan (yüzde 3,07) sonra yüzde 3,41 ile en düşük sendikalaşma oranına sahip olduğu görülmektedir. Geçmiş yıllarda konaklama ve eğlence işkolundan daha düşük oranlara sahip olan taşımacılık işkolu yüzde 10,44, ticaret, büro, eğitim ve güzel sanatlar işkolu ise yüzde 5,20 gibi daha yüksek seviyeye çıkabilirken konaklama işkolunda sendikalaşma oranı daha da düştü.
2019 yılında ise döviz kurunun etkisi ile turizm sektörünün büyümesine rağmen, işkolu sahip olduğu yüzde 3,51 sendikalaşma oranı ile inşaat işkolunun da (yüzde 4,13) altına inerek en düşük sendikalaşma oranına sahip işkolu unvanına sahip oldu. 1980’lerden 2020’li yıllara kadar olan dönemde sektörde sendikal örgütlenmeyi zorlaştıran ve sendikalaşmanın düşük kalmasına neden olan unsurlar olarak aşağıdaki faktörlere dikkat çekilmektedir:
Sektörün geleneksel kesimindeki (küçük ölçekli aile işletmeleri) iş ilişkilerinin niteliği,
1980 sonrasında sendikalaşmayı engelleyen yasal engeller
- Taşeronlaştırma uygulamaları,
- Sektörün turizm ile birlikte genişlediği yıllarda sendikal bilinç kazanamamış işçilerin yoğun biçimde sektörde istihdam edilmesi,
- İşgören devir hızının çok yüksek olması,
- Mevsimlik ve kayıt dışı istihdam,
- İşletme büyüklüğü ve örgüt yapısı,
- İşgücünün yapısı (farklı vasıf, beceri ve çıkara sahip çalışan profili),
- Birbiri ile ilgisiz sektörlerin aynı işkolunda yer alması nedeniyle işkolu barajını aşarak yetki almanın zorluğu.
1990’lı yıllarla birlikte kitleselleşen turizm sektörünün etkisi ile işkolunun yapısı ve çalışanların farklı vasıf ve ücret gelirine sahip olmasının sendikal örgütlenme ve mücadeleyi grev benzeri eylemlerin zayıfladığı bir hâle dönüştürmekte olduğu tespit edildi.
İşkolunda Grevler
İşkolunda grevlerin geçmişi 1908 yılındaki grev dalgasına kadar gitmektedir. Bu dönemde tümü gayrimüslim Osmanlı tebaasından olan garsonlar, otel müstahdemleri gibi çalışanlar 1908 yılında sekiz grev eylemi gerçekleştirmiştir. Grev hareketliliğinin olduğu 1909-1915, 1919-1922 ve 1923-1960 dönemlerinde ise konaklama ve eğlence yerleri işkolunda grev meydana gelmedi.
1908 yılında işkolunda meydana gelen sekiz grevler:
- 24 Ağustos- Selanik Olympos Birahanesi İşçileri,
- 10-12 Eylül- Selanik Yunanlılara ait tüm kahvehane, birahane, otel, lokanta işçileri
- 13 Ekim – İstanbul Londra Birahanesi garsonları,
- 14-16 Ekim- İstanbul Tokatlıyan İşletmesi garsonları,
- 16 Ekim - İstanbul Yani Birahanesi garsonları,
- 16 Ekim - İstanbul Pera Palas garson ve işçileri
- 16 Ekim - İstanbul Beyoğlu Kahvehaneleri garsonları,
- 20-22 Ekim - İstanbul Pera Palas garson ve işçileri.
Grevin kanunlarla yasaklandığı Cumhuriyet döneminde, 1963 yılında grevin yasal hâle gelmesi ile birlikte işkolunda da grevler meydana gelmeye başladı. 1980 öncesinde grevlerde artış eğilimi söz konusu iken 1980 sonrasında grevler azaldı. 1990’lı yıllarda başlayan ve 2010 yılına kadar devam eden dönemde de yine bir grev hareketliliği meydana geldi. Bununla birlikte bu grevlere katılım seviyesinin düşüklüğü bu dönemde yapılan grevlerin bir özelliği olarak ifade edilmelidir. 2011 yılından sonra resmi kayıtlara geçen bir grev eylemi meydana gelmemiştir. Bu yıllarda kararı alınan fakat uygulamaya geçmeyen birkaç grev gazete haberlerinde yer aldı.
- 1963-1980 yılları arasında turizm sektöründe 55 grev meydana geldi. 1968 yılında bir, 1975’te bir, 1976’da üç, 1978’de dokuz, 1979’da 24, 1980’de 11 grev meydana geldi.
- 1981 ve 1989 yılları arasında iki grev meydana gelirken,1990-1999 yıllarında 38 grev oldu.
- 2000 – 2010 yılları arasında ise 23 grev meydana gelirken, 2011-2018 yılları arasında kayıtlara geçen grev olmadı.
Dünden Bugüne İşkolunda Sendikal Örgütlenme
Sektörde sendikal örgütlenmenin geçmişi Osmanlı döneminde sendikal örgütlenmenin ve grevlerin patlama yaşadığı 1908 yılına kadar gitmektedir. 1908 yılında İstanbul’daki çeşitli kahve, otel, lokanta vb. yerlerde çalışan garsonlar tarafından kurulan Garsonlar Cemiyet’i garsonların yedide birini (1000 kişi) örgütleyebilmişti. Kurulduğu yıllarda işverenlerin güdümünde hareket eden Cemiyet 1920’de tekrar aktif hâle gelmiş ve nispeten daha bağımsız bir yapıya kavuşmuş fakat çok etkin olamamıştır.
Osmanlı Devleti döneminde Tatil’i Eşgal Kanunu kapsamında olmayan Garsonlar Cemiyeti, Cumhuriyet döneminde sendika ve sınıf esasına dayalı her türlü cemiyet yasaklandığı için kapandı ve 1947 tarihine kadar diğer işkollarında olduğu gibi bu işkolunda da sendika veya işçi cemiyeti kurulamadı. 1946 yılında sınıf esasına göre cemiyet kurma yasağının kalkması ve 1947 yılında 5018 sayılı Sendikalar Kanunu’nun kabulüyle birlikte işkolunda da sendikalar kurulmaya başladı.
Türkiye’de ilk sendikal örgütlenme faaliyetinde bulunanlar arasında otel, lokanta ve eğlence yerleri işkolundaki çalışanların yer almasının nedeni olarak her türlü eğlencenin, lüksün içinde gelir adaletsizliğine maruz kalmaları ve sefalet ücretiyle zor şartlarda yaşamaları gösterilmektedir. İşkolundaki ilk örgütlenme konaklama yerlerinden ziyade lokantalarda, gece kulüplerinde gerçekleştiriliyordu. Çünkü o yıllarda henüz konaklama sektörü gelişmemişti.
Cumhuriyet döneminde işkolundaki ilk sendika olarak 17. 04. 1947’de Ankara’da Ankara Garsonlar Sendikası kuruldu. Bu ilk sendikanın adı iki değişiklikten sonra 17. 04. 1962 ‘deki genel kurulda Ankara Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası adını aldı. Bu sendika Ankara OLEYİS kısa adıyla bilinmektedir. Bursa Dağcılık Kulübü ve Şehir Lokantasında çalışan işçiler 1947 yılında Garsonlar Cemiyetini kurup sonra Garsonlar Sendikasına dönüştürdüler. 1950 yılında Bursa Otel Lokanta ve eğlence yerleri işçileri sendikası adını aldı.
20. 05. 1948’de İstanbul’da İstanbul Garsonlar Sendikası kuruldu. 10. 11. 1950’de yapılan genel kurulda sendikanın adı İstanbul Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası olarak değiştirildi. 21-23 Şubat 1966’da yapılan genel kurulda sendikanın ismindeki İstanbul kelimesi çıkartılarak faaliyet alanı genişletildi ve nihai olarak Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası adını aldı.
İstanbul’da İstanbul Garsonlar Sendikası 1948 yılında İstanbul İşçi Sendikaları Birliği’nin kuruluşunda yer aldı. Yine İstanbul Garsonlar Sendikası’nın (1950’den sonra İstanbul Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası) Genel Başkanı İsmail İnan’ın 31. 07. 1952'de kurulan Türk iş Konfederasyonu’nun ilk genel kurulunda seçilen ilk genel başkanı olması, garsonlar sendikasının Türkiye sendikal hareketi içindeki etkisini göstermesi açısından önemlidir. Yine İzmir’de kurulan Garsonlar Cemiyeti 1948 yılında Garsonlar Sendikasına dönüştü. 1949 yılına gelindiğinde, işkolundaki bütün sendikalar (İzmir hariç) Garsonlar sendikası yerine Otel, Lokanta ve Eğlence Yerleri adını aldılar. İzmir de 1951 yılında bu ismi kullanmaya başladı.
- 1947 yılında Ankara Garsonlar Sendikası,
- 1948 yılında İstanbul Garsonlar Sendikası,
- 1948 yılında İzmir Garsonlar Sendikası,
- 1950 yılında Bursa Lokanta, Otel ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası,
- 1950 yılında Mersin Otel, Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası,
- 1950 yılında Adana Lokanta, Otel ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası,
- 1950 yılında Ereğli Otel, Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası,
- 1951 yılında Ayvalık Otel, Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası,
- 1951 yılında Eskişehir Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası,
- 1951 yılında Gaziantep Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası,
- 1951 yılında Turgutlu Otel, Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası,
- 1951 yılında İzmir Haman İşçileri Sendikası,
- 1951 yılında Konya Otel, Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası,
1947-1951 yılları arasında işkolunda aşağıdaki 13 sendika kurularak, o yıllarda çok önemli bir gelişme kaydedildi.
1950 yılında kurulan Adana lokanta Otel ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası'nın başkanı bir bar çalışanı olan Melahat Şan Türkiye’deki ilk kadın sendika başkanıdır. Türkiye Sendikacılık Ansiklopedisi’nde 1951 Bandırma Tekel Yaprak ve Tütün İşçileri Sendikası başkanı olan Dervişe Koç’tan da Türkiye’deki ilk kadın sendika başkanı olarak bahsedilmektedir. Bununla birlikte o tarihlerdeki yerel gazete haberlerine ve sendikaların kuruluş tarihlerine bakıldığında Melahat Şan’ın ilk sendika başkanı olduğu kabul edilebilir.
1950 yılına gelindiğinde işkolu içindeki sendikalar birlik oluşturma girişimi başlatmışlardır. İşkolundaki bütün sendikaları bir çatı altında toplayacak bir federasyonun kurulması için ilk toplantı 23. 03. 1950’de Ankara’da yapıldı. İstanbul Otel, Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası idare heyeti, 15. 11. 1950 tarihinde yaptığı toplantıda Federasyon kurulması konusunu görüşmüş ve federasyon teşkili hakkında diğer şehirlerdeki sendikalara yazılı başvuru yaparak, birleşme önerisinde bulundu. İzmir Garsonlar, Ankara, Adana, Ereğli, Eskişehir, İskenderun, Turgutlu ve Mersin’ de kurulu bulunan Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikalarına yazılan yazıda; “Gördüğümüz lüzum üzerine kendi işkolumuzda bir federasyon kurulmasına yönetim kurulumuzca karar verilmiştir. Bu husustaki mütaalalarınızı bildirmenizi saygı ile rica ederim.” görüşlerine yer verildi, federasyon kurma çağrısı yapıldı.
16. 03. 1951`de Ankara Valiliği’ne verilen bir dilekçe ile kısaltılmış adı “TOLEYİS” olan ilk federasyon faaliyetlerine başladı. Bazı kaynaklarda bu tarih 23. 03. 1951 olarak belirtilmektedir. Böylece Türkiye Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikaları Federasyonu -TOLEYİS Federasyonu Türkiye’de kurulan ilk federasyon oldu.
Federasyon Kuruluş Bildirgesi’nde yer verilen hususlar şu şekildedir;
- Grev hakkının tanınması,
- Asgari ücret çizelgesinin uygulanması,
- Yabancı uyruklu hiçbir işçinin ne şekilde olursa olsun çalıştırılmaması,
- İş kanunu ve buna dayanan bütün iş mevzuatının tek işçi çalıştırılan yerlere ve buralarda çalışan işçilere de uygulanması,
- Yüzde 10’ların yasallaşması,
- İşsizlik Sigortası olması,
- 3008 sayılı iş kanununun 10 uncu maddesinin düzeltilmesi,
- Meslek kolumuzda yüksek vasıflı işçi yetiştirmek için, masrafı devlet tarafından ödenecek okulların açılması,
- Meslek kolumuzun taşıdığı konular dolayısıyla, özel kanun çıkartılması,
- Şu anda çalışan işçilerin sınava girerek ehliyetlendirilmesi, ehliyetsiz olanların çalıştırılmaması,
- Bundan böyle meslek kolumuzu ilgilendiren mevzuat çerçevesi içinde çıkarılması istenen yasalar hakkında Federasyon görüşlerinin sorulması,
- İş Mahkemeleri yasalarının taşıdığı amaç çerçevesi içinde davaların hızla sonuçlandırılmasının sağlanması,
- Sigorta sisteminin düzeltilmesi ile primlere hükümetin katkısının sağlanması,
- İş müfettişlerinin yetkilerinin arttırılması,
- Şikâyet konusu teftişlerde işçi ve işveren sendikalarından birer temsilcinin bulunması.
TOLEYİS Federasyonu 31. 03. 1952’de kurulan Türk-İş Konfederasyonu’nun kuruluşunda yer aldı. 1950’li ve 1960’lı yıllarda da işkolunda farklı şehirlerde (Ankara, Antakya-Hatay, Aydın, Diyarbakır, Gaziantep, İstanbul, İzmir, Samsun, Kayseri, Urfa), bölgesel ve milli tipte çok sayıda sendika kuruldu. Bu sendikaların İstanbul, İzmir ve Ankara şehirlerinde yerleşik olan birkaçı dışındakileri ya ulusal çapta faaliyet gösteren bir sendikaya iltihak ederek o sendikanın şubesi oldu ya da bir şekilde münfesih duruma düşerek kapandı. Sendikal rekabetin ve mücadelenin artığı 1970’li yıllardan sonra da çok sayıda yeni sendika kurulmuş olup bu sendikaların çok azı hayatta kalırken diğerleri yine ya başka bir sendikaya iltihak etti ya da bir şekilde münfesih duruma düşerek kapandı.
İşkolundaki sendikal hareketin ulusal sendikal hareket içindeki etkisi ise Türk-iş’in kurulmasından sonra da devam etti. Bunun örnek olaylarından biri 11. 06. 1960’da İstanbul İşçi Sendikaları Birliği Başkanlığı’na Onlar Grubu diye anılan 10 sendikacı tarafından yazılan mektubu yazanların içinde İstanbul OLEYİS başkanının da bulunmasıdır. 1960’lı yıllar işkolunda sendikalar arasında ideolojik farklılaşmanın ortaya çıktığı ve sendikalar arası rekabetin başladığı yıllardır. Sendikal ideoloji ayrışması 31. 05. 1965’te İstanbul’da kurulan TETOLEYİS - Turizm Endüstrisi Türkiye Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası ile gerçekleşti. TETOLEYİS - Turizm Endüstrisi Türkiye Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası’nın adı daha önce yapılan iki değişiklikten sonra 28. 05. 1973’te Turizm İş Sendikası -Turizm Sanayii Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası olarak değiştirildi.
05. 03. 1967’de yapılan ikinci genel kurulda bir önceki genel kurulda alınan TOLEYİS Federasyonu’na katılma kararı iptal edilerek 13. 02. 1967’de henüz kurulmuş olan DİSK’e katılma kararı alındı. DİSK ile birlikte Türkiye’de tecrübe edilen sendikal ideoloji farklılaşması, bu kararla birlikte konaklama ve eğlence sektöründe de meydana geldi.
1976 yılından sonra yönetimde ayrışmalar yaşayan Turizm İş Sendikası’nın 06. 03. 1978’de yapılan son genel kurulunda DİSK’e katılan OLEYİS’le birleşmesine karar verildi.
1969 yılı işkolundaki sendikal hareketin en önemli dönüm noktalarından biri oldu. Şöyle ki, Türk-İş’in federasyon yerine milli tip sendika anlayışını benimsemesi üzerine o zamana kadar Türk-İş’e bağlı TOLEYİS Federasyonu’nun çatısı altında toplanan sendikalar 23. 05. 1969’da TOLEYİS Federasyonu’nu feshederek 07. 07. 1969’da Ankara’da OLEYİS -Türkiye Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası’nı kurdu. 01. 09. 1969’da OLEYİS’in üyeliği Türk-İş tarafından kabul edildi.
OLEYİS’i kuran sendikalar daha sonra kendilerini feshederek OLEYİS’e iltihak ettiler ve bu sendikanın bölge şubelerini oluşturdular. Türkiye OLEYİS’in kurulması ve federasyona üye tüm sendikaların OLEYİS’in şubesi olması ile birlikte 1960’ların sonunda turizm işkolunda biri Türk-İş’e bağlı olan Türkiye OLEYİS diğeri DİSK’e bağlı olan Turizm-İş sendikası bulunmaktaydı. Türkiye OLEYİS kurulduktan belirli bir süre sonra toplumsal sorunlarla ilgilenen sol-reformist sendikacılık anlayışı ile hareket etmeye başladı ve 1971 yılında diğer Türk-iş üyesi 11 sendika ile birlikte Türk İşçi Hareketi İçin Sosyal Demokrat Düzen başlıklı raporun hazırlanmasına katılarak Onikiler Hareketi içinde yer aldı.
Türkiye OLEYİS’in 01-03. 11. 1976 tarihli üçüncü kongresinde Türk-İş’in ülke sorunları karşısında sol çizgide politika izlenmesini sağlamaya yönelik politika kabul edildi. 27. 04. 1977’de yapılan genel kurulda ise seçimlerde CHP’nin desteklenmesi ve Türk-İş’ten ayrılma için olağanüstü genel kurul yapılması kararı alındı. Sendika aynı yıl üye olmadığı halde DİSK’in 1 Mayıs kutlamasına katıldı, ardından da 10. 09. 1977’de yapılan genel kurulda Türk-İş’ten ayrılma ve DİSK’e üye olma kararı alındı. Bu aşamadan sonra 1978 yılında DİSK bünyesinde yer alan Turizm-İş’in OLEYİS’e katılması ve tek sendika DİSK-OLEYİS olarak kalması kararlaştırıldı. O tarihte Turizm-İş’in üye sayısı 50 bin, OLEYİS’in üye sayısı 46 bin olarak tespit edildi. OLEYİS’in sol reformist bir ideolojiyi ve hareket tarzını benimsediği süreçte işkolunda bağımsız ve karşıt görüşte sendikal örgütlenmeler de oluşmaya başladı.
İlk olarak 20 Aralık 1974 tarihinde Ankara’da Bağımsız Büyük OLEYİS kısa adlı işçi sendikası kuruldu. 16 Aralık 1977’de sendika adındaki bağımsız kelimesi çıkartıldı. İkinci olarak 21. 02. 1975’de Ankara’da sağ-milliyetçi ideolojiye sahip MİSK üyesi Türk Oley-İş - Türkiye Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası kuruldu. Sendikanın adı 23. 07. 1978’de TÜRK OLEY-SEN (Türkiye Otel Lokanta Yurt Kaplıca Hamam Stad ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası) olarak değiştirildi. 1979’da üye sayısı 10.050 olarak belirlendi.
Oleyis`in DİSK`e katılmasına tepki gösteren Ege Bölge Şube Başkanı Cemail Bakındı OLEYİS yönetimince görevden alındı ve Cemail Bakındı’nın Genel Başkanlığında, 01. 09. 1977 tarihinde İzmir`de TOLEYİS- Turizm Otel, Lokanta, Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası kuruldu.
İkinci tepki olarak OLEYİS genel sekreterliğinden istifa eden Servet Sofuoğlu, 10. 01. 1977’de İstanbul’da kurulan OREYİS -Otel Restorant ve Benzeri Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası’na üye oldu ve 27. 08. 1977 tarihinde yapılan genel kurulda Servet Sofuoğlu sendikanın genel başkanı olurken, sendikanın ismi de TOREYİS (Türkiye Otel Restorant ve Benzeri Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası) olarak değiştirildi. TOREYİS’in Türk-iş’e üyeliği 26-28 Mart 1979 tarihli konfederasyon toplantısında kabul edildi. 1977 yılında İstanbul’da kurulan OREYİS (TOREYİS) sendikası 1966 yılında İzmir’de kurulan ve 1969 yılında Türkiye OLEYİS’e katılan TOREYİS (Ege Bölgesi Turistik Otel Restoran ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası) ile karıştırılmamalıdır.
İzmir’de kurulu bulunan TOLEYİS Sendikasının 13.08.1981 tarihinde toplanan Genel Kurulu’nda Türk-İş’e bağlı TOREYİS Sendikasına iltihakı oybirliğiyle kabul edildi. Bu birleşmeden sonra sendikanın TOREYİS olan ismi 28. 08. 1983’te (bazı kaynaklarda 1982) yılında TOLEYİS (Türkiye Otel Lokanta Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası) olarak değiştirildi.
1977 yılında OLEYİS DİSK’e yaklaşırken, hali hazırda DİSK üyesi olan Turizm-İş sendikasının yönetiminde yaşanan antlaşmazlık sonucu Turizm-İş’ten ayrılan işçiler tarafından 07. 02. 1977’de İstanbul’da Yeni Turizm-İş, Türkiye Turizm Sanayii Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası kuruldu. DİSK’e bağlı Turizm-İş’in 1978 yılında OLEYİS’e iltihak etmesinin ardından 7. 10. 1978 tarihinde Yeni Turizm-İş sendikasının ismi Turizm-İş -Turizm Sanayii Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası olarak değiştirildi.
1970’lerin sonuna gelindiğinde işkolunda DİSK-OLEYİS ve Türk-İş’e bağlı TOLEYİS sendikası’nın yanı sıra, 1975 yılında kurulan MİSK’e bağlı Türk-OLEYSEN, 1976 yılında kurulan Bağımsız Tursan-İş ve 1977 yılında kurulan Turizm-İş sendikaları bulunmaktaydı.
12. 09. 1980 sonrasında tüm işkollarında olduğu gibi konaklama ve eğlence yerleri işkolunda da sendikal faaliyetler durduruldu. 1983’te sendikal faaliyetler tekrar serbest bırakıldığında DİSK ve bağlı sendikalar yargılanmaya devam ettiklerinden bu süreçte Türk-iş’e bağlı TOLEYİS Sendikası ve bağımsız Turizm- İş ve Tursan-İş sendikaları faaliyetlerine başladılar. Turizm-İş sendikası 11. 03. 1984’te yapılan genel kurulda yüzde 10 barajını aşıp yetki alabilmek için Türk-İş’e bağlı TOLEYİS’e (Türkiye Otel Lokanta ve Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası) katılma kararı aldı ve TOLEYİS Marmara Bölge Merkez Şubesi oldu. Böylece 1984 yılında işkolunda faaliyette olan sendika sayısı TOLEYİS, Tursan-İş olacak şekilde ikiye düştü. Tursan İş Sendikası ise OLEYİS’in yasağının kalktığı 1991 yılına kadar İşkolunda bağımsız sendika olarak faaliyet yürüttü.
1985 yılında TOLEYİS, Tursan-İş sendikalarına 12. 09. 1980 askeri darbesiyle faaliyetleri durdurulan ve yeniden faaliyete başlayan Türk Oley-sen sendikası ve Büyük OLEYİS sendikasının eklenmesiyle işkolunda faaliyette bulunan sendika sayısı dörde yükseldi. 22. 08. 1987 tarihinde yapılan genel kurulda Türk Oley-sen Tursan-İş’e katılma kararı aldı. Böylece bu tarihten itibaren Tursan-İş yüzde 10 barajını aşarak ve toplu iş sözleşmesi yapmaya yetkili sendika oldu. 12 Aralık 1987’de Büyük OLEYİS Sendikası Ankara Valiliği'nce münfesih sayıldı.
1988 yılında tekrar ikiye düşen sendika sayısı 1990 yılında tekrar arttı. TOLEYİS’de yaşanan sendikal mücadelenin 02.07.1989 tarihinde toplanan Beşinci Olağan Genel Kurul’a yansıması sonucunda Marmara Bölge Şube Yönetim Kurulu istifa etti ve 01. 08. 1989’da Yeni OLEYİS sendikasını kurdular. Ayrıca 05. 09. 1989’da her ne kadar doğrudan konaklama sektörüne yönelik olmasa da Müzik-sen adı altında bir sendika daha faaliyete geçti. 16. 07. 1991’de Askeri Yargıtay 3.Dairesi’nin DİSK ve DİSK’e bağlı sendikaların yöneticilerinin beraatına karar vermesiyle OLEYİS de tekrar sendikal faaliyete başladı.
OLEYİS’in faaliyete başlamasının ardından 1992 yılında Bağımsız Tursan İş Sendikası ve 1989 yılında kurulmuş Yeni Oleyis sendikası kendini feshederek OLEYİS’e katıldı. Böylece OLEYİS, DİSK’e üye sendikalar içinde toplu iş sözleşmesi yetkisi kazanan ilk sendika oldu. OLEYİS sendikasının örgütlenme faaliyetlerinde TOLEYİS’in bulunduğu sendikalı işyerlerini tercih etmesi tekrar sendikalar arası mücadeleyi başlattı. Tursan-İş’in DİSK’e bağlı OLEYİS’e katılmasından sonra 18. 06. 1992’de yine Tursan-İş’i kuran işçiler tarafından Ankara’da Turkon-İş (Turizm Konaklama ve Eğlence Yerleri Sanayi işçileri Sendikası) kuruldu.
28. 09. 1992’de Ankara’da Turizm-Sen, Turizm Kamu Çalışanları Sendikası kuruldu. 20. 10. 1992 tarihinde Ankara Valiliği tarafından açılan kapatma davası mahkeme tarafından reddedildi ve karar Yargıtay tarafından onaylandı. Böylece 1992 yılının içinde işkolunda sendika sayısı beşe yükseldi.
30. 07. 1993’te Ankara’da Yeni OLEYSEN (Türkiye Otel Lokanta ve Benzeri Eğlence Yerleri İşçileri Sendikası) kuruldu. 12. 04. 1994 yılında sendika kurucularının işkolunda 10 yıl fiili işçi olmadıkları için mahkeme kararı ile faaliyetleri durduruldu. Turizm-sen ise 27. 07. 1996’daki genel kurulunda büro işkolundaki sendikalarla birleşme kararı aldı ve kendini feshetti.
2000 yılına gelindiğinde işkolunda doğrudan turizm sektörüne yönelik OLEYİS, TOLEYİS ve Turkon-iş sendikalarının yanı sıra Müzik-sen Sendikası faaliyette bulunmaktaydı. Sadece OLEYİS ve TOLEYİS’in yetki alacak sendika üyelik oranına sahip olduğu bu örgütlenme yapısı 2008 yılında Bağımsız Turizm -iş (Bağımsız Turizm İşçileri Sendikası) kurulana kadar devam etti.
2006 yılında DİSK’e bağlı OLEYİS içinde başlayan sendika içi ayrışmalar ve çatışmalar nedeniyle 27. 07. 2007 tarihinde Olağanüstü Genel Kurul yapıldı. DİSK genel merkezin kontrolünde yapılan bu genel kurul mahkeme kararı ile geçersiz sayıldığından eski yönetim tekrar göreve geldi fakat bu yönetim ile DİSK yönetimi arasında çok ciddi çatışmalar yaşandı. DİSK’e üye Nakliyat İş üyeleri tarafından genel merkezin işgal edilmesi nedeniyle sendika yönetimi yeni bir binaya taşındı.
Yaşanan antlaşmazlığın çözülememesi nedeniyle 31 Temmuz – 01. 08. 2010 tarihinde yapılan 11. Olağan Genel Kurulda DİSK’ten ayrılmaya ve HAK-İŞ Konfederasyonuna katılmaya karar verildi. OLEYİS’in söz konusu genel kurul iptal davası halen devam etmektedir.
OLEYİS’in 31. 07. 2010 tarihindeki genel kurulunda DİSK'ten ayrılıp HAK-İŞ’e geçişinin ardından 31. 05. 2011 tarihinde Dev-Turizm-İş, Devrimci Turizm İşçileri Sendikası kuruldu.
Dev-Turizm-İş sendikasının yanı sıra işkolunda olup konaklama sektörüyle doğrudan ilgili olmayan iki sendika daha 2010 yılında kuruldu. Önce 2010 yılında Spor-Sen (Spor Emekçileri Sendikası) ardından yine aynı yıl içinde aynı kurucular tarafından Spor-Emek-Sen (Devrimci Spor Emekçileri Sendikası) kurulmuştur. İşkolundaki spor çalışanlarına yönelik sendikaları 2012 yılında kurulan Futbol-Sen (Futbol Çalışanları Sendikası) izledi.
Spor-Sen sendikası 2013 yılında isim ve faaliyet alanı değiştirerek Tüm Emek-Sen (Turizm Otel Spor Emekçileri Sendikası) adını aldı ve resmi bakanlık tebliğinde bu isimle 2014 yılında yer aldı. 1989 yılından bu yana işkolunda yer alan Müzik-sen sendikası işkolu değiştirerek, 2013 yılına ait Tebliğ’de konaklama ve eğlence yerleri işkolundan 10 numaralı Ticaret Büro, Eğitim ve Güzel Sanatlar İşkolu’na geçti.
Turizm sektöründe sendikal örgütlenme artışı 2014 yılında kurulan Pak Turizm İş (Pak Turizm İşçileri Sendikası) ve 2015 yılında kurulan Çukurova Eğl.-İş (Eğitim, Büro, Ticaret, Kooperatif ve Güzel Sanatlar, Eğlence Merkezleri, Otel, Motel ve Benzeri Yerler İşçileri Sendikası) ve Mersin Eğl. ve Kon. İş (Eğitim, Büro, Ticaret, Kooperatif ve Güzel Sanatlar, Eğlence Merkezleri, Otel, Motel ve Benzeri Yerler İşçileri Sendikası) ile devam etti. 2015 yılında işkolu tarihinde milli tipte –ulusal sendikacılığın başladığı 1969 yılından bu yana sendika sayısı ilk defa 11 gibi rekor bir sayıya ulaştı.
2015 yılında kurulan Çukurova Eğl.-İş ve Mersin Eğl.Kon. İş sendikaları 2016 yılındaki resmi üye sayıları hakkındaki tebliğde yer almazken, 2016 yılına ait tebliğde Turizm-İş (Turizm İşçileri Sendikası), TURÇASEN (Turizm Çalışanları Sendikası) eklenmiş, 2017 yılında ise tebliğde PAK Turizm İş sendikası yer almazken bu sefer yeni kurulan F.Ç.K (Konaklama ve Eğlence İşyerleri(Fast Food) Çalışanları ve Kuryeleri Sendikası ve Tüm Turizm İş Send. (Tüm Turizm İş Sendikası) isimli sendikalar işkolundaki sendikalar arasında yer aldı. Yine sendika sayısı 11’e yükseldi.
2018 yılında Futbol-Sen Sendikası tebliğ listesinde yer almazken, işkolunda yeni kurulan HAY-İŞ (Hazır Yemek İşçileri Sendikası) tebliğe girdi. 2019 yılında ise F.Ç.K (Konaklama ve Eğlence İşyerleri(Fast Food) Çalışanları ve Kuryeleri Sendikası) tebliğden çıkarken, TUR-İŞ (Tüm Turizm Konaklama ve Yemek Hizmetleri Çalışanları Sendikası), TORES-İŞ (Turizm Otel Restoran Eğlence ve Spor İşçileri Sendikası) ve OTİS (Otel ve Turizm İşçileri Sendikası) yeni kurulan sendikalar olarak tebliğde yer almıştır. Bu yeni sendikalarla işkolundaki sendika sayısı 14'e yükseldi.
Temmuz ayı tebliğinde ise HAY-İŞ (Hazır Yemek İşçileri Sendikası) yer almazken, bu sefer yeni kurulan Öz yurt-İş (Yurt Otel Konaklama, Lokanta Eğlence ve Turizm İşçileri Sendikası), Tek-İş Sendikası (Turizm Eğlence Konaklama ve Dinlenme Yerleri işçileri Sendikası), Öz Turizm Sen (Öz Turizm Yurt Konaklama Yemek Eğlence Dinlenme Yerleri İşçileri Sendikası) isimli sendikalar tebliğde işkolunda yeni kurulan sendikalar olarak gösterildi.
Bu yeni sendikalarla işkolundaki sendika sayısı 15’e yükselerek yeni bir rekor daha kırıldı. Sendika sayısı son yıllarda artış gösterse de, işkolunda uzun yıllardır sadece iki sendikanın (OLEYİS ve TOLEYİS) işkolu barajını aşarak toplu iş sözleşmesi imzalamaya yetkili sendika olabildiği durum değişmiş değildir. Ayrıca işkolunda sendikalaşma oranlarının sürekli düştüğü bir dönemde üye sayısı yok denecek kadar az ve çoğu kısa sürede kapanan yeni sendikaların peşi sıra kurulması da neden-sonuç yönünden araştırılması gereken bir durum olarak görülmektedir.
Referanslar
Akkaya, Y. ( 1999). 1990’lı Yıllarda Türkiye’de Grevler, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 54 (2); Akkaya, Y. (1997). Çukurova’da Sendikacılık ve İşçi Eylemleri: 1923-1960, Kebikeç, 5; Çelik, A. (2004). Türkiye’de Sendika Üyeliği ve Sendikalaşma İstatistikleri, İşgüç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, 6 (2); DİE (1996). Çalışma İstatistikleri-1995. Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü; DİE (1997). Çalışma İstatistikler-1996. Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü; Güzel, Ş. M. (2016). Türkiye’de İşçi Hareketi 1908-1984. Ankara: İmge Kitabevi; http://www.devturizmis.org.tr/tarihce, (Erişim tarihi: 22. 09. 2020); http://www.oleyis.org.tr/sayfa.php?id=12, (Erişim tarihi: 22. 09. 2020); https://www.toleyis.org.tr/tarihce-3, (Erişim tarihi: 22. 09. 2020); Sarı, Y., Beybala, T. ve Ekici, A. (2015). Turizm Sektöründe İstihdam Sorunlarıyla İlgili Literatürde Sunulan Çözüm Önerilerinin Karşılaştırmalı Analizi, 16. Ulusal Turizm Kongresi Bildirileri. Ankara: Detay Yayıncılık: 548-565; Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, Çalışma Hayatı İstatistikleri – 2000-2018 Yılları; Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, İsçi Sayıları ve Sendikaların Üye Sayıları Hakkında Tebliğler, 2003-2020 Yılları; Tarih Vakfı (1996). Türkiye Sendikacılık Ansiklopedisi Cilt-1., Cilt-2, Cilt-3. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, Numune Matbaacılık, İstanbul; Tunçay, M. (1989). İstanbul’da İşçi Harekatı, Tarih ve Toplum, 64 (Aktaran: S. Yaşar (2014). Mütareke Döneminde İstanbul’da İşçi Hareketleri (1919-1922) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Yıldırım, K. (2011). Osmanlı Çalışma Hayatında İşçi Örgütlenmesi ve İşçi Hareketlerinin Gelişimi (1870-1922) (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.