Doğa, insanlık var olduğundan beri her türlü ihtiyacını karşılamak için emrindedir. Ancak insanlığın doğal kaynaklara hiç tükenmeyecek gibi yaklaşması ve kirletmesi doğal atmosferik dengede olumsuz değişimlere yol açmaktadır. Hükümetler arası İklim Değişimi Paneli (IPCC) raporuna göre, 2030 senesi için Akdeniz’de su seviyesinde 12-18 santimetre arasında bir yükselme olacağı tahmin edilmektedir. Küresel iklim değişikliklerinin Türkiye’de Akdeniz ikliminin özelliğinde anomaliler oluşturabileceği, yağış miktarlarında düşüşe ve dolayısıyla kuraklık artışına, temiz su temini sorunlarına, yangın riskinin artmasına, zirai alanların ve tarım rekoltesinin düşmesine neden olabileceği öngörülmektedir.

Bu değişiklikler, tüm insanlığı, ekosistemi, global ekonomiyi etkileyeceği gibi, doğayla birebir bağlantılı olan turizm endüstrisini de doğrudan etkileyecektir. Son yıllarda, bu etkilerin bertaraf edilebilmesi için sürdürülebilirlik diye bir kavram ortaya çıkmış durumdadır. Sürdürülebilirlik, en basit tanımıyla, üretim devam ederken insan hayatının da daimi kılınması diğer bir ifadeyle günümüzdeki ihtiyaçları karşılamak adına gelecek nesillerin ihtiyaçlarından çalmamaktır. Turizm özelinde sürdürebilirlik ise; turizme neden olan doğa, iklim, çevre, kültür gibi yerel, bölgesel ve ülkesel değerlerin, bilinmesi, korunması, geliştirilmesi ve gelecek nesillere aktarılmasıdır. Bu bağlamda, piyasada bir ekonomik değer olarak yer almayan kültürel mallar ve doğanın özellikle de ormanlar, milli parklar, tabiat parkları gibi rekreasyonel kullanıma imkân veren alanların (ki bu alanlara son yıllarda ciddi bir talep artışı söz konusudur) ekonomik değerinin belirlenmesi sürdürülebilirlik açısından ve iklim değişikliği doğa koşullarındaki olumsuz değişim sürecinin iyi yönetilmesi açısından önem arz etmektedir.

Literatür incelendiğinde, doğal kaynakların faydalarının ve ekonomik değerlerin tespit edilmesinde kullanılan yöntemlerin açıklanmış tercih yöntemleri ve sanal tercih yöntemleri adı altında iki başlıkta toplandığı görülmektedir. Açıklanmış tercih yöntemleri; Pazar Fiyatları, Seyahat Maliyeti Yöntemi (SMY), Hedonik Fiyatlandırma ve Önleme Maliyeti’dir. Sanal tercih yöntemleri ise; Koşullu Değerleme ve Seçim Modellemesi yöntemleridir. Bu maddede SMY açıklanmıştır.

Seyahat Maliyet Yöntemi’nin dayandığı temeller, ilk kez Harold Hotelling (1947) tarafından ortaya atıldı. Amerika Birleşik Devletleri Milli Park Hizmetleri Müdürlüğü, bilim adamlarından milli parkların ekonomik değerlemesi ile ilgili görüş talep etti (1947). Bu talebe bir mektupla cevap veren Hotelling, ziyaretçilerin katlandığı maliyetlerin ziyaret edilen alanın rekreasyonel değerini hesaplamada kullanılabileceğini ileri sürdü. Clawson (1959), Clawson (1966) ve Knetsch (1966) tarafından yapılan deneysel çalışmalarla yöntem geliştirildi. Seyahat Maliyet Yöntemi ile ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde kendisine dört temel uygulama alanı bulduğu gözlemlenmektedir: 1) Rekreasyon alanlarının ekonomik değerinin tahmin edilmesi, 2) ilk defa oluşturulacak bir rekreasyon alanın maliyetine karşı dışsallıklarının karşılaştırılarak ekonomik etkinliğinin hesaplanması, 3) bir rekreasyon alanının çevresel kalitesinde bir iyileştirme yapıldığında kazanılan faydanın ölçümü ve 4) birden fazla fonksiyona sahip rekreasyon alanlarında fiyatlama ve kalite politikaları sonucunda elde edilen veya kaybedilen faydanın belirlenmesidir.

Seyahat Maliyet Yöntemi’nin dayandığı varsayım; bireyin, bir yerden, değeri belirlenecek olan rekreasyon alanına ulaşmak için katlanmış olduğu toplam maliyetin, onun bu alan için ödemeye razı olduğu para miktarını yansıtmasıdır. Burada bahsi geçen maliyetler, sadece rekreasyon alanına ulaşmak için katlanılan ulaşım maliyetlerinden ibaret değildir. Rekreasyon alanına giriş ücretlerinden kullanım bedellerine kadar birçok maliyetten söz etmek mümkündür. Dolayısıyla seyahat maliyetinden kasıt ziyaretin kişiye olan toplam maliyetidir. Toplam maliyet hesaplanırken hangi maliyetlerin referans alınacağı ise, modeli kuran kişiye, araştırmanın imkanlarına, rekreasyon etkinliğinin çeşidine ve bu etkinliğin yapılabilmesi için gerekli harcamalara ve ziyaret başlangıç noktasının rekreasyon alanına uzaklığına bağlıdır.

Yöntemde değeri belirlenecek olan rekreasyon alanına yapılan ziyaret sayısı tek karar değişkeni olarak kabul edilmektedir. Varsayıma göre, kişinin rekreasyon alanını tercih edip etmemesi rekreasyon alanının kişinin ikametine olan uzaklığıyla ters orantılıdır. Uzaklık arttıkça ziyaret sayısı azalmaktadır. Bu ilişki bir talep eğrisi oluşturulmasına müsaade etmektedir. Eğer bu talep eğrisinden rekreasyon alanını ziyaret edenlerin ürettiği toplam faydayı hesaplamak için istifade edilebilirse kişi başına düşen tüketici fazlası hesaplanabilecektir.

Bu açıklamadan da anlaşılacağı üzere, seyahat maliyetleri analizi iki aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşama, rekreasyon alanına ait bir talep fonksiyonu tanımlanıp, alan hangi amaç için kullanılacaksa ona yönelik bir talep eğrisi grafiği elde edilmesidir. Bunun için regresyon analizi yapılır. Kişi başına düşen ziyaret sayısı, bağımlı değişken olarak seyahat maliyeti ise bağımsız değişken olarak kabul edilir ve aralarındaki en doğru şekilde yansıtabilecek rekreasyon denklemine ulaşılmaya çalışılır. İkinci aşamada ise, seyahat maliyeti ve ziyaret sayıları arasında oluşturulan bu talep fonksiyonuyla tüketici rantı tahmin edilebilecektir. Alanı ziyaret edenlerin geldikleri yerleşim yerlerini ve rekreasyon alanına olan uzaklıklarını belirlemek ve gerekli hesaplamaları yapabilmek için anket yöntemi kullanılmaktadır.

Temel olarak Seyahat Maliyet Yöntemi analizinin talep fonksiyonu aşağıdaki gibi ifade edilebilmektedir:

ZS = f(SM,G,AK,İK,DSE,ZT)

Burada; (ZS); alanının talebi veya ziyaret sayısı, (SM); ziyaretçilerin seyahat maliyetini, (G); geliri, (AK), rekreasyon alanının kalitesini, (İK); ikame rekreasyon alanının kalitesini, (DSE); demografik ve diğer sosyoekonomik değişkenler ve ziyaretçilerin zevk, tercih ve beklentilerini ifade etmektedir.

Seyahat Maliyet Yöntemi; bireysel ve zonal seyahat maliyet yöntemi olarak iki başlıkta incelenebilir. Bireysel yaklaşımda bağımlı değişken, rekreasyon alanının çekim alanında kaldığı kabul edilen yerleşim yerlerinden gelen her bir ziyaretçinin yıllık ziyaret sayısıdır. Bu yaklaşımda ziyaret sayısını yaş, cinsiyet, zevk ve gelir gibi bireysel niteliklerin etkilediği varsayılır. Zonal yaklaşımda ise, rekreasyon alanına uzaklık açısından birbirine yakın yerleşim yerleri zonlar altında gruplandırılır. Zonal yaklaşımda, bağımlı değişken, her bir zondan rekreasyon alanına yapılan ziyaretlerin zonların nüfusuna bölünerek elde edilen kişi başına ziyaret sayısı veya katılım oranıdır.

Şimdiye kadar çeşitli değerleme teknikleri, doğal işleyen ekosistem tarafından sağlanan pazarlanmayan mal ve hizmetlerin ekonomik değerini ölçmek amacıyla geliştirilmiştir. Bu teknikler arasında seyahat maliyeti yöntemi İngilizcede “Tourism Cost Method” olarak adlandırılmakla birlikte (TCM), açık hava rekreasyon alanlarının kullanım değerlerini tahmin etmede en uygun ve yaygın olarak kullanılan bir tekniktir. Clawson ve Knetsch (1966) tarafından ortaya atılıp popüler hâle getirilen seyahat maliyeti yöntemi, geniş araştırmaları içeren çalışmaları yapan turizm araştırmacılarınca alternatif bir yöntem olarak uygulanmıştır.

Seyahat maliyeti yöntemi, açık hava rekreasyon hizmetinin ekonomik değerini tahmin etmek için yaygın biçimde turizm araştırmalarında kullanılmaktadır. Buna ilaveten seyahat maliyeti yönteminin kökeni, neoklasik talep teorisine dayanmaktadır. Başka bir ifadeyle açık hava rekreasyon aktivitesi için talep denklemleri, bireylerin kaynakları kullanmak için çeşitli seyahat masraflarına nasıl tepki verdiklerini gözlemleyerek türetilir. Bir bakıma bu yöntem, tüketimde değişikliğe neden olan fiyatlar nedeniyle aracılık görevi görür. Bu yöntemle seyahat maliyetlerine ve diğer açıklayıcı değişkenler baz alınarak rekreasyon faaliyetlerine olan katılımın ölçülmesi amaçlanmaktadır. Bir anlamda, pazarlanmayan bir malın bir birey için değeri, seyahat masrafları ve eğlence amaçlı yaptığı ziyaretleri arasındaki ilişkiden çıkarılabilir. Bu yöntemin en önemli kısıtı, pazar dışı mallara yönelik tüketici tercihlerini yalnızca mevcut ürünlere gösterebilmesidir.

Seyahat maliyeti yöntemi ‘bölgesel seyahat modeli’, ‘bireysel seyahat modeli’ ve ‘rastgele faydalı seyahat modeli’ olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Bunlardan bu yöntemin en basit uygulaması olan bölgesel seyahat maliyeti modeli, söz konusu sahaya farklı bölgelerden yapılan ziyaret sayısı ve bu bölgelerin her birinden gidiş-dönüş seferlerinin maliyeti hakkında bilgi toplanarak uygulanmaktadır. İkinci seyahat maliyeti yöntemi çeşidi olan bireysel seyahat maliyeti modeli, bir bireyin bir dönem boyunca yaptığı ziyaret sayısı ile seyahat maliyeti ve diğer açıklayıcı parametreler arasında bir ilişki geliştirmeye çalışır. Rastgele faydalı seyahat maliyeti modeli ise rekreasyon faaliyetlerini sürdürmek için farklı kalite özelliklerine sahip çeşitli alternatif yerlerin varlığını varsayar.