İnciciyan, Ğugos

Kişi Seyyah

(1758 – 1833)

Asıl adı Ğugios olan İnciciyan, Ermeni coğrafyacı ve tarihçidir. 1758 yılında İstanbul’da doğdu, 2 Temmuz 1833’te Venedik’te vefat etti. 1770’de babası tarafından Venedik’teki Mıkhitharist tarikatına gönderildi. İnciciyan İstanbul’dan ayrıldıktan sonra üç defa İstanbul’a döndü. Bunlardan ilki 1876 yılının sonbaharına rastlar. İlk gelişinin başlıca iki nedeni bulunmaktadır. Bunlardan birincisi İstanbul’a olan hasretini gidermek, diğeri ise vaizlik görevini yerine getirmektir. İlk gelişinde İstanbul’da dört yıl kaldı. 1790’da Venedik’e döndükten sonra, 1805 Mart’ında tedavi olmak, Coğrafyasının bazı kısımlarını gözden geçirmek için tekrardan İstanbul’a geldi. 1819’da Odessa’ya sığındıktan sonra, 1820 yılında İstanbul’a tekrar döndü. 1828 yılının başlarında İstanbul’daki Katolik Ermeniler’in Ankara’ya gönderilmesi neticesinde İnciciyan İstanbul’da kalmayı sakıncalı gördü ve 1828 yılının Mayıs ayında Venedik’e kesin dönüş yaptı. 1833’teki vefatına kadar Rahip Kapriel Avedikyan’dan boşalan tarikat başkanlığına vekillik yaptı ve bu görevdeyken de vefat etti.

İnciciyan eserlerinin daha iyi anlaşılması için yeni Ermenice’yi kullanmayı tercih etti. Fakat bağlı bulunduğu tarikatın başkanı olan Akontz-Küver’in itirazı üzerine onun başkanlık dönemini kapsayan 1800-1824 yılları arasında eserlerini eski Ermenice ile yazmak zorunda kaldı. Toplamda 10 adet eseri bulunmaktadır. Bunlardan ilki 1791’de Venedik’te yazılan Desutyun Hamarod Hin Yev Nor Aşkharhakrutyan (Eski ve Yeni Coğrafyaya Dair Muhtasar Mülahazat) adlı eserdir. Amaranotz Püzantyan (Bizans Yazlığı veya Boğaziçi) ise diğer önemli eseridir. Eserin ilk kısmı 1813’te Antoine-Jean Saint Martin (1791-1832) tarafından Description du Bosphore par le Doctuer İngigian adıyla Fransızca’ya çevrildi. Eserin tamamı ise 1831 yılında Venedik Mıkhitharist rahiplerinden Kerovpe Aznavuryan (1791-1843) tarafından Villegiature de Bizantini sul Bosforo Tracio adıyla İtalyanca’ya çevrildi. Bu eser 2000 yılında Eser Yayıncılık ve 2018 yılında Alfa Yayınları tarafından Boğaziçi Sayfiyeleri adı altında Türkçe olarak yayımlandı. Eserde ilk bölüm İstanbul Boğazı’na ayrıldı. Boğazın uzunluğu, genişliği, akıntıları, yerleşmeleri, toprak ve su gibi birçok özelliği coğrafi bir bakış açısıyla değerlendirildi. Bu değerlendirmelerin önemli bir başka yönü İnciciyan’ın kendisinden önce boğaz üzerine yazılmış birçok yazarın görüşlerini de derlemiş olmasıdır. Bu anlamda geniş bir literatürü de okuyucuyla buluşturmaktadır. Kitabın ikinci bölümü Boğaz’ın Rumeli yakasını ele almaktadır. Fındıklı, Kabataş, Dolmabahçe, Beşiktaş, Ortaköy, Arnavutköy, Tarabya, Bebek gibi birçok semt bu bölümde edebi bir dille anlatılmaktadır. Kitabın son bölümü ise Anadolu Yakası’na ayrılır. Üsküdar, Çengelköy, Göksu, Beykoz, Kanlıca, Kuzguncuk vb. birçok semt de bu bölümde anlatılmaktadır.

İnciciyan’ın üçüncü eseri Darekrutyun (Vakayiname) adını taşıyan 1800-1802 yılında yayımlanmış bir yıllıktır. Bir diğer eseri Yeğenak Püzantyan (Bizans Mevsimi) 1803-1820 yılları arasında yayımlanan bir başka yıllıktır. 1817 yıllığındaki On Sekizinci Yüzyılın Muhtasar İstanbul Tarihi Kronolojisi 1979 yılında Tarih ve Edebiyat Mecmuası'nda Türkçe’ye çevrildi. 1820 yıllığındaki Galata Kulesi hakkındaki yazı da Tarih ve Toplum Dergisi’nin 1987 Mart sayısında yayımlandı. Aşkharhakrutyun Çoritz Masantz Aşkharbi (Dünyanın Dört Kısmının Coğrafyası) yazarın beşinci eseridir. Hovanes Boğosyan tarafından 1965 yılında Hayat Tarihi Dergisi 1-10 sayısında yayımlandı. İstanbul’a ait ikinci kısmı ise 1956 yılında Hrant Der-Andreasyan’ın çeviri ve ek notları ile birlikte 18. Asırda İstanbul adıyla yayımlandı. Altıncı eseri Coğrafya’nın Avrupa kısmının altıncı cildidir. Osmanlı Devleti’nin coğrafyasına ayrıldı. Yedinci eseri Coğrafya’nın Asya’ya ayrılan bölümünün birinci cildidir. Sekizinci eseri Isdorakrutyun Hin Hayasdanyatz (Eski Ermenistan’ın Tasviri) adını taşır. Dokuzuncu eseri dokuz ciltlik Tarabadum (Asrın Tarihi), sonuncu eseri ise 1835’te yayımlanan ve üç cilt olan Hınakhosutyun Aşkharhakrakan Hayasdanyaytz Aşkharbi (Ermenistan’ın Coğrafi Arkeolojisi) adını taşır.

Referanslar

İnciciyan, G. (2018). Boğaziçi Sayfiyeleri. İstanbul: Alfa Yayınları.; Pamukciyan, K. (1993). İnciciyan, Ğugas. İçinde; Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (ss. 171-172). İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.