Hat Sanatının Şaheserleri: Hilye-i Şerîfeler Sergisi

Etkinlik Sergi

(İstanbul, 1 Kasım 2011 – 1 Aralık 2011)

Hat İslam-i terimi, Arapça’da İslam çizgi, tasarım ve yapısı anlamına gelmektedir ve asıl çıkış noktası suret kullanmayan İslam sanatı değil, İslam sanatındaki yazının ve yazma fikrinin merkeziyetçi yapısıdır. İlk kullanılmaya başlandığı dönemde, sitte adı verilen altı farklı tür Hüsn-i Hat, güzel yazı bulundu, daha sonraları bu türler coğrafi ve biçimsel özelliklerine göre sınıflara ayrıldı. Kamış, metal uç, yazıya derinlik etkisi veren renkli mürekkepler hat sanatının ana malzemeleri; kâğıt -icadından önce parşömen ve papirüs-, seramik çini ve kap kacak, ipek, halı gibi dokumalar, para gibi metaller ve mimaride kullanılan taş ana uygulama alanları oldu. Osmanlı’da hat kullanılarak üretilen çeşitli türdeki eserlerden biri olan Hilye-i Şerife, İslam peygamberi Hz. Muhammed’in fiziksel özellik ve güzelliklerini hüsn-i hat ile anlatmak amacıyla yapılmış, hadis, manzum veya nesirlerden oluşan tezhiplenmiş -bezeli ve renkli- güzel yazı levhalarına verilen isimdir. Yaratılış, sûret ve güzel vasıflar anlamına gelen hilye kelimesiyle tanımlanan şerifelerin ortaya çıkması ve gelişmesinde Türklerin peygamberlerine edebiyatlarında yer vermeye önem vermeleri oldu.

Hilyeler biçimsel açıdan belli bir düzen içinde düzenlenmektedir: En üstte, baş makamda bir Besmele, göbekte, adına hilye yapılan kişiyi anlatan dokuz satırlık bir metin, dört köşede Dört Halife, en altta Besmele ile eş hat kalınlığında beş satırlık bir Ayet-i Kerime ve hepsinin altında etekte de hattatın imzası yer almaktadır. Bolluk, bereket, huzur ve koruma işlevlerine sahip olduğuna inanılan hilyeler beş santimetre genişliğindeki cep boylarından 200 santimetre genişliğindeki dev boylara kadar çeşitlilik göstermektedir. Açık yeşil kağıtlara yazılan hilye örnekleri bulunsa da hilyeler yaygın olarak açık sarı kâğıt ya da yüzeylere yazılırlar. Hz.Muhammed’in sembolü güller, tezhiplerde bol bol yer almaktadır. En eski hilye-i şerife örnekleri arasında 1567 yılında, Osmanlı Padişahı Kanûn-î Sultan Süleyman’ın oğlu Şehzade Bayezid’e sunulan Risâle-i Hilyetü’r-Resûl, Hâkān-î Mehmet Bey’in 1598-99 yılları arasında çizip yazıp bezediği Hilye-i Hâkān-î; 1654’te Sultan IV. Mehmed’e hediye edilen Zülüflü saray baltacılarından Bosnalı Mustafa’nın yazdığı Tercüme-î Hilyetü’n-nebi Aleyhisselâm sayılabilir. Geçen beş yüzyıllık süreç içerisinde Hz. Muhammed’in yanı sıra diğer peygamberlere, Dört Halife’ye, peygamberin en sevgili olarak açıkladığı Aşere-i Mübeşşere ile din ve tarikat büyüklerine de hilyeler yazıldı ve tezhiplendi.

Sultan II.Abdülhamit döneminde, 1876–1909 yılları arasında Osmanlı Devleti’nin yönetildiği ana saray olarak kullanılan Yıldız Sarayı, XVIII. yüzyılın başında Sultan III. Selim tarafından annesi Mihrimah Sultan için yaptırıldı. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın izniyle, birçok köşk, kasır, bahçe ve korular kompleksinden oluşan Yıldız Sarayı Büyük Mabeyn Köşkü’nde Yıldız Holding sponsorluğunda düzenlenen sergide, Topkapı Sarayı Müzesi, Sadberk Hanım Müzesi ve özel koleksiyonlardan seçilen 101 eser, Antik A.Ş. organizasyonuyla izleyici ile buluştu. Sergide hat eğitimi almış Sultan Abdülmecid ile klasik dönem hattatları Hafız Osman, Yedikuleli Abdullah, Mustafa Rakım, Mahmud Celaleddin, Kadıasker Mustafa İzzet, Mehmet Şefik, Hasan Rıza, Mehmet Aziz Rifai, Yahya Hilmi, Fatma Mevhibe Hanım, Aliyül Vasfi, Kâmil Akdik, Hamid Aytaç, Esma İbret’in hilyeleri yer alırken, klasik üstatların yanı sıra Hasan Çelebi ve Hüseyin Gündüz gibi çağdaş hattatlar da sanatseverlerle buluştu. Yine çağdaş hattatlardan Faruk Taşkale’nin Hz. Muhammed’i sembolize eden gül çalışmalarının görülebileceği sergide yer alan en eski tarihli eser Hattat Hafız Osman Efendi’ye aittir.

Yararlanılan Kaynaklar

Dere, Ö.F. (2018). Yeni Başlayanlar için Hat Sanatı: Nesih Yazı Metodu. İstanbul: İnkılâb Yayınları; Erşahin, S. (Ed.). (2018). İslâm Tarihi ve Medeniyeti 15: İslâm Medeniyeti-II (Osmanlı Dönemi). İstanbul: Siyer Yayınları; Serin, M. (1999). Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar. İstanbul: Kubbealtı Akademisi Kültür ve San’at Vakfı, https://islamansiklopedisi.org.tr/hilye, (Erişim tarihi: 15.09.2020).

Ayrıntılı bilgi için bakınız

Serin, M. (1999). Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar. İstanbul: Kubbealtı Akademisi Kültür ve San’at Vakfı.