Gümüşlü Camii
Doğal ve Kültürel Miras Cami
-
2019
Önceden Gümüşlü-Zâde bugün ise Gümüşlü denilen mahallededir. Taciye ve Defterdar Ahmed Bey adlarıyla da anılıyor. Günümüzde, batısında Yavuz Selim Meydanı, doğusunda küçük bir meydan, güneyinde Atatürk Caddesi, kuzeyinde Yeşilırmak bulunmaktadır. Gümüşlü Camii, Amasya Moğol-İlhanlı hâkimiyetindeyken 1325 yılında Gümüşlü-Zâde Taceddin Mahmud Çelebi tarafından yaptırılmıştır. Şehrin Osmanlı hâkimiyetine geçmesiyle 1419 yılında yaşanan depremde zarar görmüştür. Gümüşlü-Zâde Ahmed Paşa tamir ettirmiştir. Daha sonra geçirdiği yangın sonrasında 1481’de başlayan inşası cümle kapısı üzerindeki kitabesinde belirtildiği gibi 1485 yılında tamamlanmıştır. Özgün hali ahşap olan cami, bu tarihler arasında Defterdar Ahmed Bey tarafından kârgir olarak yeniden inşa ettirilmiştir. Kuzeybatı tarafına da bir minare yaptırarak, vakıflarını düzenletmiştir.
Kareye yakın planı olan cami, bir harim, bunun doğu ve batısında, alt katları üçer mekânlı, üst katlarında kuzey-güney yönü boyunca uzanan mahfilli iki yan bölüm, kuzey yönünde son cemaat yeri ve kuzeybatıda tek minaresi olan bir yapıdır. Kuzey yönüne açılan cümle kapısının sağ ve sol ucunda simetrik ve kemerli olarak bulunan, üst mahfillere çıkışı sağlayan merdiven kapıları, bunların iki yanındaki yan kanatlara açılan alçak kapılar ve doğu kanadının güney duvarındaki kapı iç mekânı dışa bağlamaktadır. Caminin yan kanatlarına cümle kapısından giriş sağlayan kapılara taş basamaklarla, bu kapıların açıldığı küçük bir sahanlıktan üst kattaki mahfillere yine taş merdivenlerle çıkılmaktadır. Batıdaki kapının sahanlığından aynı zamanda minareye çıkış merdiveni başlamaktadır. Minarenin basamakları tuğla, gövdeye kadar taş, üstü ahşap kaplamalı tuğla, orta direk ahşaptandır.
Kare planlı harimin üzeri, önce onaltıgen kasnağa dönüşüyor ve bunun üzerine oturan ahşap çatkılı sekizgen kasnağın taşıdığı değişik konik bir örtüyle yan kanatlarda düz damla kapatılmaktadır. Sekizgen kasnağın her kenarında ikişer adet ahşap pencere bulunmaktadır. Caminin iç kısmı bugün tümüyle sıvalıdır. Ancak taş, alçı ve kalemkârı bezemeler de vardır. Harim bölümünün tabanı taş, mahfiller ahşap, son cemaat yeri tuğla döşemedir. Özgün biçiminde beş bölümlü bir revak şeklinde kubbeler olduğu belirtilen son cemaat yeri, bugün altı ahşap dikmeye oturan alınlıklı bir çatının ortasındaki mekân çok basık bir kubbeyle bunun iki yanındaki mekânlar ise düz damla örtülüdür. Beden duvarları özgün halinde düzgün kesme taştan inşa edilen yapıda, dört tip pencere bulunmaktadırr. Kuzey cephesinde klasik ölçülerdeki cümle kapısı, taştan ve beden duvarından çıkıntılıdır. Yanlarda mihrabiyeleri, köşelerinde sütunceleri olan yay kemerli kapının, büyük nişinin yan taraflarında iki küçük niş yer almaktadır. Son cemaat yerinin ön tarafındaki avlunun ortasında, ahşaptan sekizgen planlı bir şadırvan vardır.
Gümüşlü Camii, inşa edildikten sonra yangın, deprem ve yenilemelerden dolayı sık sık onarımlar geçirmiştir. İlk defa ahşaptan yapılan cami, 1485 yılında kargir olarak yenilenmiştir. 1603’deki yangın sonrasında, Defterdar Ahmed Bey’in torunlarından Beylerbeyi Şemseddin Paşa, yapıyı onartıp vakıflarını yeniden düzenletmiştir. Daha sonra birkaç defa depremden zarar gören camiyi 1688’de Gümüşlü-zâde İbrahim Paşa tamir ettirip vakıflarını genişletti. 1720 yılında tekrar yanması üzerine 1721’de mütevelli el-Haç Mustafa Ağa tarafından onartılmıştır. 1823’de ayandan Rahtvan Paşa-zade el- Hac Ali Bey, vaiz kürsüsü yaptırıp, dükkânlarını caminin kürsü şeyhliğine vakfetmiştir. 1953 yılında Hürrem Arpacıoğlu tarafından tekrar tamir ettirilmiştir. 1985-1989 yılları arasında bir onarım daha geçiren cami, yapılan bu onarımlar sonrasında günümüze kadar ulaşmıştır. Bugün ise ibadete açıktır.
Referanslar
Amasya Valiliği. (2007). Amasya Kültür Envanteri. Ankara: Uyum Ajans; Amasya Valiliği. (2016). Amasya Kitabeleri ve Mezar Taşları. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları; Uzunçarşılı, İ. H. (1927). Kitabeler. İstanbul: Milli Matbaa; Vakıflar Genel Müdürlüğü. (1983). Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
Ayrıntılı bilgi için bakınız
Urak, G. (1994). Amasya’nın Türk Devri Şehir Dokusu ve Yapıların Analiz ve Değerlendirmesi (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü; Yaşar, A. H. M. (2007). Amasya Tarihi (Yayına Hazırlayan: Mesut A. ve Güler A.) Cilt: I. Ankara: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları.