Fakelore

Kavram

İcat edilmiş gelenek ya da uydurma folklor olarak Türkçeleştirilebilecek fakelore kelimesi, gerçek olmayan birtakım sahte, uydurma halkbilimi ürünlerinin gerçekmiş gibi sergilenmesi ya da aktarılmasını ifade etmektedir. Kelime ilk olarak 1950 yılında Richard Dorson tarafından kullanıldı. Dorson, Amerikan halk hikâyelerinde yer alan pek çok kahramanın uydurma olduğunu belirttikten sonra farklı ulusların da benzer şekilde pek çok sahte kahramana ait halk hikâyelerine sahip olduklarını belirtti. Daha çok sözlü anlatımlarda karşılaşılan fakelore ürünleri, gerçek olmayan ya da halk kültürü içerisinde yeri olmayan birtakım hikayelerin, halk kahramanı anlatımlarının sıkça tekrarlanması sonucu gerçekmiş gibi algılanmasını ifade etmektedir. Öyle ki, bir süre sonra gerçek halk kültürü ürünleri ile gerçek olmayanları birbirlerinden ayırt etmek mümkün olmayabilmektedir.

Büyük savaşların yaşandığı ve ulusalcılığın güç kazandığı XX. yüzyıl içerisinde her toplum ulus olabilmek adına birtakım söylenceler yarattı. Pek çoğu uydurma olan bu söylenceler, toplumsal kahramanların yaratılması ve ulusal bilincin yaratılması açısından önemli roller üstlendiler. Bu bağlamda literatürde fakelore’u olumsuz olarak değerlendirenler olduğu kadar olumlu yanları olduğunu savunanlar da bulunmaktadır. Hatta Türk halkbilimi alanında önemli çalışmaları olan Metin Ekici, mevcut folklor ürünlerinin de bir zamanlar birileri tarafından icat edildiğini ifade ederek folklor ve fakelore gibi keskin bir ayrımı yapmanın çok da mümkün olmadığını, halkbilimi ürünlerinin sürekli olarak güncellenen ve zamanla değişebilen ürünler olduğunu belirtmektedir.

Fakelore kelimesiyle benzer anlamda kullanılan bir diğer terim ise folklorizm kavramıdır. Knuts, fakelore kelimesi yerine folklorizm kelimesinin kullanılmasını önermiştir. Literatürde her iki kavramın birbirleri yerine kullanıldığı pek çok çalışma bulunmaktadır. Ancak folklorizm kavramını fakelore’dan ayıran temek özellik, çıkış nedenidir. Folklorizmin temek çıkış nedeni turizmdir. Halk bilimi ürünlerinin turistler için birer ürün haline dönüştürülmesi sırasında gerçek özelliklerini yitirmesi, icat edilmiş gelenek ürünleri ile karıştırılması ya da tamamen uydurma olan halk bilimi ürünlerinin gerçekmiş gibi turistlere sunulması folklorizm olarak tanımlanmaktadır.

Literatürde tam bir fikir birliği olmamakla birlikte fakelore ve folklorizm kelimeleri arasındaki farklar incelendiğinde; fakelore’un ulusalcılık akımıyla güçlendiği ve daha çok sahte halk kahramanları yaratılması gibi sözlü halkbilimi ürünlerinde kullanıldığı görülmektedir. Fakelore’da ticari kazanç sağlamak öncelikli amaç değildir. Diğer taraftan folklorizm örnekleri sözlü gelenekler gibi somut olmayan kültürel miras unsurlarının yanı sıra somut kültürel miras unsurlarında da görülmektedir. Folklorizm, uydurma gelenekleri tanımlamak için kullanıldığı kadar Geleneğin bağlamı dışında kullanılması anlamına da gelebilmektedir. Son olarak, folklorizm, çoğunlukla turizmde kullanılmak üzere, ticari kaygılarla uydurma halk bilimi ürünleri yaratılmasını ifade etmektedir.

Türkiye’de pek çok fakelore ve folklorizm örneği bulunmaktadır. Örneğin; Balıkesir’ın Ayvalık ilçesinin sınırlarında bulunan Şeytan Sofrası söylencesi bunlardan biridir. Söylence, 1965 yılında bölgeye gelen Muvaffak Girginkardeşler adlı bir girişimcinin tepeye açtığı gazinoya, ıssız bir tepe olması nedeniyle, Şeytan Sofrası adını vermesi ve bir kaya oyuğunu şeytanın ayak izi olarak işaretleyip parmaklıklarla çevirmesiyle başladı. Fethiye’nin Ölüdeniz yerleşimindeki hikayesi ve Kaz Dağları Hasan Boğuldu efsanesi de birer fakelore örneğidir. Hazırlanması kolay ve hızlı olduğu için elma çayının turistlere hizmet veren mağazalarda geleneksel Türk içeceği olarak sunulması, turizm bölgelerinde ilgi çekici olduğu için develerle fotoğraf çektirilmesi, Türk gecelerinde dansöz gösterilerinin yapılması gibi örnekleri de birer folklorizm örneği olarak değerlendirmek mümkündür.

Yararlanılan Kaynaklar

Çobanoğlu, Ö. (1999). Halkbilimi Açısından Gelenek, Turizm ve İcat Edilmiş Gelenek Bağlamında Ayvalık Şeytan Sofrası Örneği. I. Balıkesir Kültür Araştırmaları Sempozyumu, Balıkesir Üniversitesi, Balıkesir: 373-378; Dundes, A. (2006). Fakelore Fabrikasyonu (Çevirenler, Uçar, A. ve Gürçayır, S.), Millî Folklor, 18 (70): 92-101; Ekici, M. (2013). Halkbilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayıncılık; Knuts, U. W. (2007). Folklorizm Nostalji ve Kültürel Miras. (Editör: S. Gürçayır). Folklorun Sahtesi: Fakelore. Ankara: Geleneksel Yayıncılık. ss. 175-181; Türker A., Kurt S. ve Özaltın Türker G. (2015), Fakelore ve Folklorizmin Turizm ile İlişkisi Üzerine Kavramsal Bir İnceleme, 16. Ulusal Turizm Kongresi Bildiriler Kitabı: 360-371.

Ayrıntılı bilgi için bakınız

Gürçayır, S. (2007). Folklorun Sahtesi: Fakelore. Ankara: Geleneksel Yayınlar.