Günümüzde “Çatak” olarak bilinen ilçe, tarih boyunca pek çok uygarlığın hâkimiyet sahasında yer almıştır. XX. yüzyılın ortalarına kadar kullanılan eski adları Şatak ya da Şatakh olup, bu isimler IX. yüzyıl dolaylarında derlenmiş Ermenice kroniklerde kayıt altına alınmıştır. VII. yüzyılın ortasında bir süreliğine Arapların kontrolüne giren bölge, X. ve XII. yüzyıllarda Van merkezli Vaspuragan Ermeni Krallığı döneminde büyümüş ve kale ile kiliselerle donatılmıştır.

645 yılında Arap akıncılarının yerleşmesiyle şekillenen Çatak, Bizans egemenliğinin ardından 1071 Malazgirt Zaferi’nden sonra Türklerin hâkimiyetine girmiştir. Önce Selçuklular, ardından 1100 yılında Sökmenli Beyliği buraya hükmetmiş; 1243 Kösedağ bozgunu sonrası ise Moğol istilasıyla karşılaşmıştır. XIV. yüzyıl ortalarına gelindiğinde Hakkâri Beyliği’nin idaresine giren bölge, Timur’un Anadolu Seferi sonrasında Safevîlerin hâkimiyetine geçmiştir. Kanuni Sultan Süleyman’ın 1548 yılındaki seferiyle Osmanlı topraklarına katılmıştır.

Osmanlı döneminde, özellikle 1830’lu yıllarda önemli bir yerleşim merkezi haline gelen Çatak, uzun süre Hakkâri Derebeyliği’ne bağlı kalmıştır. 1865’te “Şitak” adıyla ilçe statüsü kazanmış, Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte bugünkü “Çatak” adını almıştır. Birinci Dünya Savaşı sırasında Rus işgaline uğrayan ilçe, Van bölgesinin diğer kesimleri gibi büyük tahribat yaşamıştır. Rus ordusuyla iş birliği yapan bazı Ermeni gruplar, Osmanlı halkına yönelik saldırılar gerçekleştirmiş; bu süreçte Çatak halkı, Karşıyaka ve Alaçam mahallelerini savunma hattı olarak kullanmıştır. 1917’de Rusya’da yaşanan Bolşevik Devrimi ile Rus askerleri bölgeden çekilmiş, Ermeni nüfusun büyük kısmı İran, Rusya ve Irak’a göç etmiştir.

Coğrafya ve Fiziksel Özellikler

İlçe doğuda Başkale, batıda Bahçesaray, kuzeydoğuda Gürpınar, kuzeybatıda Gevaş, güneydoğuda Beytüşşebap ve güneybatıda Pervari ile sınır komşusudur. Van şehir merkezine uzaklığı 87 kilometredir. Yüzölçümü, Van il topraklarının yüzde 0,28’lik kısmını kapsar. İdari yapıda beş mahalle, 27 köy ve 96 mezra bulunmaktadır.

Deniz seviyesinden 1.512 metre yüksekteki ilçe, 3.000 metreyi aşan dağlarla çevrelenmiştir. Önemli zirveler arasında Çadır (Artos) Dağı (3.554 metre), Mevzi Dağı (3.363 metre), Kepçe Dağı (3.450 metre), Damla Dağı (2.981 metre), İhtiyarşahap Dağı (3.583 metre), Karlıdağ (3.192 metre) ve Kavussahap Dağı (3.021 metre) yer alır. Özellikle kış mevsiminde Arnos Dağı çevresinde çığ olayları yaşanmaktadır. Fauna açısından bölgede ayı, kurt, tavşan ve keklik popülasyonu varlığını sürdürmekle birlikte, Artos Dağı çevresinde aşırı avlanma yaban hayatını olumsuz etkilemiştir.

Çatak sınırlarından doğan akarsular arasında, Gürpınar’ın Yalınca (Norduz) Köyü’nden ve Çatak’ın Işınlı Köyü’ne bağlı Elmacı Mezrası’ndan çıkan derelerin birleşmesiyle oluşan Çatak Çayı dikkat çeker. Bu çay, güneyde Dicle Nehri’nin önemli kollarından Botan Irmağı’na karışır. Ortalama debisi 43,34 m³/sn olan Çatak Çayı, rafting sporu için elverişli yapısının yanı sıra kırmızı benekli alabalık varlığıyla da bilinir. İlçedeki taş köprülerden biri Sortkin Çayı üzerinde, ilçe merkezindedir. Diğer iki köprü —Holkan ve Zırıl— Norduz Deresi üzerinde olup, günümüzde de geçiş amacıyla kullanılmaktadır.

Doğal Alanlar ve Turizm

Çatak Vadisi, Çadır Dağı’nın güney ve doğu yamaçlarından başlayarak Çatak Çayı boyunca uzanır. Flora bakımından zengin bu vadi, özellikle ceviz ve bal üretimiyle tanınır. Vadide kaydedilen 190 farklı kelebek türü, Türkiye genelinde bilinen türlerin yaklaşık yarısına karşılık gelmektedir. İlçe merkezine beş kilometre mesafedeki Kanisipi Şelalesi, Nisan sonu ile yaz başında en yüksek debisine ulaşır ve yaz boyunca mesire yeri olarak ziyaret edilir.

Yaylacılık, ilçede önemli bir geçim faaliyetidir. Takuh, Melkuşan, Aruh, Kirapit, Pip, Karabulak, Golcebel, Kalüt ve Tirşin gibi yaylalar geniş otlak alanlara sahiptir. Tirşin Yaylası’nda Alanlılar ve Artuş aşiretleriyle ilişkilendirilen, keçi, kurt ve ağaç figürleri barındıran taş oymalar yer alır.

Ekonomi

İlçe ekonomisi tarım ve hayvancılık temelinde şekillenmiştir. 204.431 dekar tarım alanının yarıdan fazlası sulanabilir durumdadır. Tahıllar içinde buğday ve arpa, yem bitkilerinde ise korunga ve yonca başlıca ürünlerdir. Korunganın kuraklığa dayanıklı yapısı, yüksek protein oranı ve toprağa azot kazandırması, bölgede yaygın ekilmesinin başlıca nedenleridir. Sebze üretiminde salatalık (93 ton) ve domates (78 ton) öne çıkarken; meyvecilikte ceviz, kalitesiyle bölge genelinde tanınmaktadır.

Arıcılık, ilçede ekonomik katkı sağlayan bir diğer önemli faaliyettir. 2015 verilerine göre Çatak, Van genelinde bal üretiminde ilk sırada yer almakta ve TRB2 Bölgesi toplam üretiminin yüzde 8,36’sını karşılamaktadır. İlçede 146 kayıtlı arıcı bulunmaktadır.

Eğitim

Çatak’ta iki anaokulu, 53 ilköğretim kurumu ve üç lise (ikisi meslek lisesi) olmak üzere toplam 58 okul bulunmaktadır. İlçede 6.035 öğrenciye 380 öğretmen eğitim vermektedir.

Ulaşım – Toplu Taşıma

Belediye Otobüs Seferleri (Mor Hat): Van Büyükşehir Belediyesi’ne ait ÇT‑1 numaralı hat üzerinden Van şehir merkezinden Çatak’a ulaşım sağlanabilir. Otogar çıkışında, sabah saat 06:30'da başlayan seferler; dönüşü ise Çatak'tan 08:30'da yapılır. İlçeden kalkış saatleri ayrıca 15:00 ve 17:30 olarak belirtilmiştir. Yeni ek seferler de 9 Aralık 2024 itibariyle devreye girmiş; sabah 06:30’da çıkan sefer, saat 08:45’te Çatak’tan dönmektedir. Öğleden sonra dönüş ise 17:30’dadır.

Minibüs (Dolmuş) Seferleri: Çatak’a şehir içinden servis sunan minibüs hizmeti, 8 Nolu Taşıyıcılar Kooperatifi tarafından yürütülmektedir. Van-Çatak arası yolculuk yaklaşık 83 km sürmekte ve ortalama bir saat 10 dakika almaktadır.

Konaklama ve Yeme-İçme İmkanları

İlçe merkezinde konaklama olanakları sınırlı olup, bir adet öğretmenevi ile bir adet otel hizmet vermektedir. Çatak merkezinde toplamda yedi adet civarında yiyecek ve içecek işletmesi faaliyet göstermektedir.