İstanbul Boğaz'ında, Avrupa yakasındaki Büyükdere'de kurulan tesis, İstanbul’un kent ve mimarlık tarihinde pek de bilinmeyen bir kültür varlığıdır.

XX. yüzyıl başlarında, uçağın icadıyla birlikte ulaşımın yeni bir biçimi olarak hava seyahati ortaya çıkmıştır. Kara uçakları hızla geliştirilirken diğer yandan yeni bir alternatif olarak deniz uçakları ortaya çıkmıştır. Ulaşım ve posta servisi için 1920’lerde birçok Avrupalı şirket, havayolu hizmetlerini kurmuştur.

O yıllarda İtalyan şirketler; Türk-İtalyan ortaklığıyla deniz uçağı ile havayolu servisinde bulunmak için İstanbul, Odessa ve Varna, ayrıca Antalya ve Ankara arasında bağ kurmak için ilk girişimlerde bulunmuşlardır. Bu şirketlerden biri de Societa Anonima Aero Espresso Italiana (AEI) olmuştur.

İstanbul'da Osmanlı Devleti'nden beri havacılık üssü olan Yeşilköy'ü (Ayastefanos), Kurtuluş Savaşı öncesi yabancı devletler işgal etmiştir ve ilk uluslararası havayolu şirketlerinden olan Fransız-Romen Şirketi CIDNA (ilk adı CFRNA) burada havacılık tesislerine ev sahipliği yapmıştır. CIDNA'dan sonra İtalyan AEI, İstanbul'da bu sefer Boğaz kenarında, Büyükdere’de deniz uçağı tesisi kurmuştur.

12 Aralık 1923'te kurulan İtalya'nın ilk uluslararası hava taşımacılık şirketi olan Societa Anonima Aero Espresso Italiana (AEI), İtalya, Yunanistan ve Türkiye arasında deniz uçağı hizmeti vermek için 1920’li ve 1930'lu yıllarda faaliyet göstermiştir. İtalyan şirket, kuruluşunun ardından 1924 yılında deniz uçaklarının modeli, inşa edilecek havaalanı, gerekli tesisler (hangarlar) ve uçuş rotası için ayrıntılı bir teklif ile Türk Hükümeti'ne başvuruda bulunmuştur ve buna göre yapılan sözleşmede; AEI'ya kendi deniz havaalanını inşa etme yetkisi verilmiştir.

Uçuş rotası "Brindisi, Atina, İzmir (Smyrna) ve İstanbul" arasında veya "Brindisi, Atina, Thessaloniki (Selanik) ve İstanbul" arasında olacaktı. 1930'da bu rotaya Rodos Adası da eklenmiştir. Rota, genellikle kıyı şeridine paralel olarak, yalnızca deniz üzerinde uçacaktır.

Tesisin yer seçimi için Küçükçekme Gölü'nün önceden düşüldüğü anlaşılmaktadır. İtalyan şirket ve Türk Hükümeti arasındaki Ocak 1925 tarihli yazılı belgelerde yer seçimi için Haliç'ten bahsedilmektedir. Haliç'in, o zamanlar deniz trafiğinin yoğun olduğundan ve Küçükçekmece Gölü'nün ise kent merkezine oldukça uzak olduğu düşünülmüş olduğundan, Büyükdere'deki arazinin büyük bir arsası, Boğaz'ın en geniş kısmında tesis için yer olarak seçilmiştir. Bu yer seçiminin birçok sebebi vardır: Birincisi, bu yer birçok avantaja sahipti; 1XIX yüzyıl sonlarında birçok diplomatik temsilcinin yazlık konaklarına ve kentin varlıklı gayrimüslim nüfusunun olduğu yere yakındı, ki bunlar havayolu şirketi için potansiyel müşterilerdi. Ayrıca bu yer seçimi birçok teknik avantaj sunmaktaydı, dalgalı denizin sert rüzgarlarından iyi korunmasını sağlamakta ve özellikle gemi trafiğinden uzak olarak, uçakların yere rahatça inebilmesi için geniş bir su yüzeyi alanına eşlik etmekteydi.

31 Aralık 1925'te AEI ile Türk Hükümeti arasında yirmi yıllık bir sözleşme imzalanmasının hemen ardından; Türk Hükümeti, projeye 31 Aralık 1925'te onay verip, sahilde 20,000 metrekarelik bir alan tahsis etmiştir. Projede bir yönetim binası, çalışanlar için bir bina, iki hangar ve bir limanın yanı sıra gerekli teçhizat ve depo binaları yer alıyordu. Havaalanı ve rıhtım inşaatına hemen başlanmıştır ve kısa zamanda tesis bitirilip işletmeye açılmıştır. (Madde fotoğrafı).

AEI deniz uçakları posta (kargo) servisi hizmeti sağlamak, mevki (rütbe) ve zenginlik sahibi kişilerin ulaşımını sağlamak ve modern çağın yeni havacılık turizmi için turlar organize etmek üzere üç ana alanda faaliyet göstermiştir.

AEI'nın kampanya broşürü S.A: Aero Espresso Italiana Crociere Aeree in Oriente, "büyülü manzara"yı doğu (şark) açılımlı seyahat benzeri "sıradışı fantastik kitap" gibi coğrafik temalarla açmıştır. "Yeni, büyüleyici güzellik" aynı zamanda, oryantalist coşkuyla zenginleştirilmiştir. Diğer bir kampanya yayını, turizm broşürü "S.A. Aero Espresso Italiana Ente Nazionale Industrie Turistiche," yolculara yukarıdan bakıldığında Doğu Akdeniz coğrafyasının bir fikrini veriyordu: "Zaman kaybetmek istemeyen kişi için...Constantinople, Ege ve Çanakkale Boğazı üzerinde zaferli uçuş zevkini deneyimlemek isteyen kişi için rüyanın görkemi Arap gecelerinin oryantal fantezisi içinde gizlenmiştir".

Broşürdeki şiirsel ton, 1927'de AEI'ya katılan pilotlarından biri olan Mehmet Ali'nin açıklamalarındaki "olağanüstü," "görkem," "sınırsız genişlik" ve "sınırsız güzellik" gibi sıfatlarla yansıtılarak noktalanmıştır. O, yukarıdan Boğazı gören yolcuların, dünyadaki en güzel panoramayı görünce, artık aşağı inmek istemeyeceğini iddia etmiştir: "... Sonra ayaklarının altında dünyanın en güzel panoramaları. Dağlar, denizler, kıyılar, dereler akıp gider. Tayyarede seyahat eden en kaba hisli insan bir anda şair kesilebilir. Karada gözlerin zevkini daraltan miskin çerçeve havada yoktur. Yukarıda azamet, heybet, alabildiğine bir genişlik, hudutsuzluk ve sonsuz bir güzellik vardır. Siz, gelin de Boğaziçi'ni yukarıdan görün. Emin olunuz ki, bir daha yere inmek istemezsiniz".

AEI deniz uçaklarıyla havadan çekilen birçok fotoğraf, Aralık 1928 National Geographic dergisinde, Owen Maynard Williams'ın yazısında yayımlanmıştır. İstanbul'un yanı sıra uçuş rotası üzerindeki yerler de, örneğin Çanakkale, havadan fotoğraflanmıştır. Bu bağlamda bu fotoğrafların tarihi belge ve tarihi miras olma niteliği vardır.

AEI'nın turizm broşürlerinde; İtalya'da 1930'larda ortaya çıkan, F.T. Marinetti'nin ilan ettiği "Manifesto dell'aeropoesia", Fütürist manifestonun havacılıkla ilgili olanı, "aero-pittura" ve "aero-poesia" temalı grafik çalışmaları görülmektedir. AEI'nın tanıtım broşürlerinde bu akım sıkça görülmektedir. Bu broşürlerde; deniz uçağı, Türkiye ve İstanbul temaları sıkça işlenmiştir.

AEI, en parlak yılı olan 1932'de 401 yolcu, 800 kilogram kargo ve 303 kilogram mektup taşıyarak İstanbul-Atina arasında 148 gidiş-dönüş uçuş gerçekleştirmiştir. Ancak şirket zamanla yasaları çiğnemeye başlamıştır. İtalya ve Türkiye arasında, Mussolini'nin Akdeniz politikasından ötürü tırmanan siyasi gerilimle birlikte, kural ihlallerine bağlı olarak Türk Hükümeti sözleşmeyi feshedip, 21 Şubat 1936'da tesisi satın almıştır. Havaalanı, 1937'de Türk Donanması'na aktarılmıştır. Tesislerin tamamı hala varlığını sürdürmekte ve Türk Sahil Güvenlik Komutanlığı olarak hizmet vermektedir. Bugün, geçmişte Büyükdere'deki AEI tesisinin önemi ve işlevi unutulmuştur. Bu tesis eşsiz bir tarihe sahiptir ve öncü teknolojileriyle, Türkiye'nin kültür varlığının önemli bir parçasıdır.