Bir Taşım Keyif: Türk Kahvesinin 500 Yıllık Öyküsü Sergisi

Etkinlik Sergi

(İstanbul, 21 Şubat – 15 Haziran 2015)

Yemen’deki Sufi dervişlerin gece namazında uyanık kalmak için demleyerek içtikleri kahvenin XVI. yüzyılın ortalarında Kanuni Sultan Süleyman döneminde Yemen Valisi aracılığıyla Osmanlı'ya geldiği bilinmektedir; zira Osmanlı 1536 tarihinde Yemen’i topraklarına kattı. Çekirdeklerin ticaretine başlayan Türkler, bölgedeki ağaçların da yetiştirilmesini üstlendi, hatta tekrar filizlendirilmemesi için çekirdeklerin kavrulmadan Yemen dışına çıkmasına izin vermediler. Öncesinde Somalili tüccarların Yemen’e getirdikleri kahve ilk olarak kahvehanelerde aşırılık yapılması üzerine Mekke’de 1511’de yasaklandı; sözde kahve de tıpkı şarap gibi sarhoş ediyordu. Osmanlı Başveziri Köprülü isyan korkusu ile kahvehaneleri kapattı; ancak Osmanlı sosyal hayatında kahve tüketimi ve kahveye oluşan talep Sultan’ın yasağı kaldırmak zorunda kalması ile sonuçlandı. Kavrulan kahve çekirdeklerinin demlenmesi ile hazırlanan kahve Kuzey Afrika, Pers ve Osmanlı İmparatorlukları üzerinden Afrika dışına yayılırken; İngiltere ve Fransa’ya ulaşması ise XVII. yüzyılın sonlarını buldu. Kahve, koyu renkli, acı, hafif asitli ve içeriğindeki kafein maddesinden dolayı insan zihnini uyaran, dünyada en yaygın tüketime sahip sıcak bir içecek türüdür.

Olgunlaşan kahve çekirdekleri toplanır, işlemden geçirilir, kurutulur ve arzu edilen tada göre kavrulur, çekilir ve demlenir. Türk kahvesi dünyada telvesi ile birlikte sunulan tek kahve çeşididir. Bunun sebebi Türkler tarafından bulunan özel ince çekimli hazırlama yöntemi ve cezvede pişirilmesidir. Tören havasına sahip sunumda ise sitil puşidesi olarak adlandırılan altın ya da gümüş işlemeli örtüler, yine gümüş ya da tombaktan yapılan sitil takımları ve değerli mücevherlerle bezeli fincan zarfları kullanıldı. Küçük ölçekli seramik ya da porselen fincanlarda sunulan kahvenin yanında tatlı olarak reçeller, koyu kıvamlı tatlı veya çevirmeler ikram edildi. Misket üzümü, menekşe, gelincik, meyan kökü, demirhindi gibi çiçek, baharat, kök meyvelerden yapılan şerbet, çubuk ve nargile ikramı yapıldı. İşte tüm bu nedenlerden ötürüdür ki; Türk kahve kültürü ve geleneği 2013 yılında Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü olan UNESCO’nun Somut Olmayan Kültürel Miras listesine girdi. Serginin destekçilerinden Türk Kahvesi Kültürü ve Araştırmaları Derneği-TKKAD, bu geleneksel ve manevi mirasımızın, bu kültür hazinesinin değerlerinin korunması, geliştirilmesi ve gelecek nesillere aktarılması, ulusal ve uluslararası bilinirlik ve tanınırlık yaratmak için kuruldu. Türk kahvesi hakkında bilgi akışının sağlanmasına katkıda bulunmak, alanda bilimsel standartlar ve literatür oluşturarak gelecek nesillere bir değer bırakmaktır.

Sergide Asker Ressamlar olarak tanınan, Cumhuriyet öncesi Osmanlı ressamlarından Hoca Ali Rıza’nın kahve temalı çizimlerinin yanı sıra kahve bitkisinin botanik özelliklerinden, tarihine, pişirme tekniklerine, cezve, fincan, zarf, tepsi, kahve örtüsü gibi araç gereçlerine kadar Türk kahvesi kültürünü yansıtan ve XVI. ila XX. yüzyıla tarihlenen toplam 800 eser yer aldı. Sergilemelerde kahvenin sosyal ortam, keyif ve ikram kültürü ile ilişkisi kurularak Osmanlı kültüründe yarattığı seremoniye de yer verildi. Çoğunluğu Topkapı Sarayı Müzesi’ne ait olan eserlere İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi, İstanbul Arkeoloji Müzeleri bünyesindeki Çinili Köşk Müzesi, İzmir Arkeoloji Müzesi ile özel müze ve koleksiyonlara ait eserler de eşlik etti. Sergi, o güne kadar kahve ve Türk kahvesi kültürü ile ilgili Türkiye’de açılan en geniş kapsamlı sergi oldu.

Yararlanılan Kaynaklar

Basan, G. (2006). The Middle Eastern Kitchen, New York: Hippocrene Books; Fregulia, J. M. (2019). A Rich and Tantalizing Brew: A History of How Coffee Connected the World. Fayetteville: University of Arkansas Press; Gannon, M. J. (2004). Understanding Global Cultures: Metaphorical Journeys Through 28 Nations, Clusters of Nations, and Continents (Üçüncü baskı). Thousand Oaks: Sage Publications; Loimeier, R. (2013). Muslim Societies in Africa: A Historical Antropology. Bloomington ve Indianapolis: Indiana University Press; Pendergrast, M. (1999). Uncommon Grounds: The History of Coffee and how it Transformed our World. New York: Basic Books; Saberi, H. (2018). Teatimes: A World Tour, Londra: Reaktion Books; Sahni, K. (2010). Multi-Stories: Cross-cultural Encounters. Yeni Delhi: Routledge; Small, E. (2009). Top 100 Food Plants: The World’s Most Important Culinary Crops. Ottawa: NRC Press; https://ich.unesco.org/en/RL/turkish-coffee-culture-and-tradition-00645, (Erişim tarihi: 27.03.2020); http://turkkahvesidernegi.org/index.php?icerik=tarihce&ttkad=menuactive, (Erişim tarihi: 28.03.2020).

Ayrıntılı bilgi için bakınız

Pekin, E. (Editör). (2015). Bir Taşım Keyif: Türk Kahvesinin 500 Yıllık Öyküsü. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı - Türk Kahvesi Kültürü ve Araştırmaları Derneği.