Aizanoi adının kökeni Su Perisi Erato ile efsanevi bir kral olan Arkas’ın birleşiminden ortaya çıkan Azan adlı mitolojik kahramandan gelmektedir. Kütahya (Kotyeion) ili, Çavdarhisar ilçesinde, Kütahya’dan sonra İstanbul-Antalya karayolunun 56 kilometre batısında bulunuyor. Aizanoi sahip olduğu kültürel yapısıyla sanat çevrelerince İkinci Efes unvanını almıştır. Alman Arkeoloji Enstitüsünün 1970’ten beri yaptığı kazılarda, dünyanın en iyi korunan Zeus Tapınağı, 20 bin kişilik tiyatro, ona bitişik 13 bin 500 kişilik stadyum, dünyanın ilk borsa yapısı, sütunlu cadde, iki hamam, Kocaçay üzerinde beş köprü, nekropoller, Meter Steunene kutsal alanı, bent ve su yolları gün ışığına çıkarılmıştır. Zeus Tapınağı’nın çevresinde MÖ 3000’li yıllara ait yerleşim tabakaları bulunmuştur. Aizanoi’da MS II. yüzyılın ikinci yarısında, günümüzde dünyanın en eski borsası olarak kabul edilen, muhtemelen bir gıda pazarı (macellum) da vardı. Yuvarlak biçimli bu yapının duvarlarındaki yazıtlar satılan malların fiyatlarını içeriyordu. Bir blok yazıtta (sekiz numaralı), 16-40 yaşlarında bir erkek kölenin iki eşeğin ücretine, üç erkek kölenin de bir atın fiyatına eşdeğer olduğu belirtiliyor.

Antik kentin mezar yapılarında, şehrin Roma dönemindeki nüfusu hakkında bilgi vermektedir. Buna göre, Aizanoi’un Roma dönemindeki nüfusunun 30 bin olduğu sanılmaktadır. 2000 yılında Çavdarhisar’ın nüfusu 4.600’dür.

Anadolu’nun en ünlü ana tanrıça kült merkezi, Roma İmparatorluk öneminde önemli bir kültür merkezi, MS V. yüzyılda piskoposluk merkezi, XIII. yüzyılda bugünkü adına kaynaklık eden Cavdar boyunun merkezi olan Aizanoi (Çavdarhisar) önemli bir antik kenttir.

Frig Devleti’nin içinde Büyük Frigya ve Küçük Frigya şeklinde ikiye ayrılarak yönetilen Antik Phrygia bölgesinin batısında bulunan Aizanoi, Küçük Frigya’nın önemli şehirleri arasındaydı.

Kütahya’da rastlanan ilk topluluk, Heredot’un dünyanın en eski kavmi olarak nitelediği Frigler'di. Frigler’den sonra bölgede sırayla Kimmer, Lidya, Pers, İskender İmparatorluğu, Bergama Krallığı ve MÖ 133’te Roma İmparatorluğu’nun hâkimiyeti görülmektedir.

Çavdarhisar yerleşim birimi içerisinde kalan Aizanoi antik kenti, ana yapılar olarak yedi bölümle temsil edilmektedir. Bunlar; Zeus Tapınağı, hamamlar, stadyum, tiyatro, köprüler, borsa merkezi ve sütunlu caddeden oluşmaktadır.

Kentteki anıtsal yapıların başında günümüze ulaşabilen en sağlam örneklerden biri Zeus Tapınağı; Anadolu’nun en iyi korunan tapınaklarından biridir. Zeus Tapınağı, yakındaki mermer ocaklarından getirilen malzemeyle inşa edilmiştir ve oldukça geniş kemerlerle desteklenen bir temennos içinde, monolit sütunların anıtsallığıyla İon düzeninde 8x15 sütunlu, pseudodipteros planlı, 53x35 metre boyutlarında bir podyumun üzerinde yükselmektedir ve en önemlisi Anadolu’da tonozlu altyapıya sahip, birkaç tapınaktan biridir. Ön ve arka yüzde 8, yan cephelerde 15 adet İon sütunu ile çevrili tapınağın pronaos duvarlarındaki Yunanca yazıtlarda, yapım aşamasındaki problemler ve Hadrianus’un önerileri anlatılmaktadır. MS 92 yılında yapımı başlayıp, inşası Hadrianus döneminde süren tapınak, prehistorik höyüğün üzerine kurularak, daha erken dönemlere ait olan çoğu bulgunun tahribine neden olmuştur. Aizanoi’da ilk tahrip ve müdahale MS I. yüzyılda tapınağın inşasıyla başladmıştır. Tapınak alanındaki diğer bir değişiklik doğal olarak erken dönemlerin kısmen tahrip olması, ardından Bizans döneminde Zeus’un Tapınağı’nın dönüşümü, dini fonksiyonunu hala sürdürse de bu kez paganların tapınağı değil; Hristiyanların kilisesi olarak hizmet vermiştir. Tapınak alanındaki kazılardan varılan bilgilere göre yapının bir diğer dönüşümü XIII. yüzyıl ortalarında gerçekleşmiş, etrafı savunma duvarlarıyla çevrilerek, Çavdarlar tarafından kale olarak kullanılmıştır. Tapınak duvarlarında Çavdarlar’ın günlük hayatlarına ve yaptıkları savaşlara dair sahneler içeren birçok kazıma figür bulunmaktadır. Tapınağın dördüncü dönüşümü insan eliyle değil doğa tarafından 1970 Gediz depremi ile önce tahrip olmuş, ardından arkeologların koruma yöntemleri sonucunda değişmiştir. Tapınağın akroterindeki ana tanrıça Kybele/Meter betiminden dolayı alt galerinin kült mekanı olabileceği ileri sürülmektedir. Tapınak, bazı Helenistik özellikler göstermesine karşın, cella duvarlarındaki yazıtlar ve mimari bezemelerden Hadrian dönemine tarihlendirilmektedir. Son Gediz Depremi ile bazı sütunları yıkılan tapınağın onarımı 1970’li yıllarda ihale yöntemi ile müteahhitlere yaptırılmıştır. Bu onarımın izleri yer yer yoğun beton kalıplarında görülmektedir.

Dikkat çekici diğer bir yapı/ yapı kompleksi; kentin güneyinde, inşaatı MS I. yüzyılda başlayıp, III. yüzyıla kadar devam eden stadion-tiyatro kompleksidir. Tiyatro alçak bir tepenin yamacına kurulan, skene binasına dayalı hafif bombeli stadion ile bütünleşmektedir. Stadionun kısa tarafında ve tribünlerin bulunduğu kısmın altında ana ve yan girişler mevcuttur. Kuzey yamaca tiyatro, güneydeki düzlüğe stadion inşa edildi ve ortak sahne binası inşa edilmiştir.

Aizanoi’un bir diğer yapısı olan macellum adı verilen yuvarlak yapı yöre halkı tarafından Borsa olarak bilinen pazar yeridir. Etrafı dükkânlarla çevrilidir, ortasındaki yuvarlak yapıyla kendini gösteren macellum, MS II. ya da III. yüzyılda inşa edilmiştir. Macellum olarak bilinen kamusal alan et, balık, zeytinyağı, unlu mamuller vb ürünlerin satıldığı pazar yeri olup, ortadaki yuvarlak yapı genellikle kült işlevine sahiptir. Aizanoi Macellum’undaki yuvarlak yapının orthostat bloklarına İmparator Diocletianus’un enflasyonla mücadele etmek için MS 301 yılındaki ücret tespitlerinin Latince ve Yunanca kopyası konmuştur. Bu yazıtlar imparatorluk pazarlarında satılan malların satış fiyatlarını içermektedir. Ücretlerde değişiklik yapılmasını engellemek için fiyatlar kanunla belirlenmiştir. Roma İmparatoru Diokletian döneminde, Anadolu’da yaşanan yüksek enflasyonu denetim altında tutabilmek için çevre komelerde üretilen ve pazarda satışa sunulan tüm malların satış fiyatları, tek tek kesme taş duvarlar üzerine kazınarak kontrol altına alınmak istenmiştir. Macelllum olarak kullanılan bu alan 50 yıl öncesine kadar işlevselliğini devam ettirerek pazar yeri işleviyle Çavdarhisar’ın ticaret merkezi olma özelliğini sürdürmüştür. Böylelikle kamusal pazar alanının ticari işlevinin yüzlerce yıl bozulmadan devam ettiği anlaşılıyor. Muhtemelen kült amaçlı olarak kullanıldığı düşünülen Diocletianus’un kararlarının yazıldığı yuvarlak yapı, 1970 yılındaki Gediz Depremi'nde buradaki caminin yıkılmasıyla ortaya çıkmıştır.

Macellum’un doğusunda son yıllarda Dr. Rheidt tarafından kazısı sürdürülen Roma İmparatorluk dönemine ait sütunlu cadde ve aynı yerde daha erken dönemlere ait sondaj buluntuları ve onarım çalışmaları antik kent planlaması açısından önemli sonuçlar vermiştir.

Aizanoi’da bir diğer yapı mozaikli hamamdır. 1970 yılındaki Gediz Depremi sonrasında yerleşim yerinin kaydırılmasıyla ortaya çıkan yapılar arasındaki iki hamam Phrygia bölgesi hamamları açısından ilgi çekicidir. Doğu hamam-gymnasion kompleksinin iç mekanları, ayakta kalan sağlam duvarları ve muhteşem taban mozaikleri ile son yıllarda üstü kapatılarak tekrar sergiye açılmıştır. Meydankıran Mahallesi’nde bulunan mozaikli hamam MS II. veya III. yüzyılda inşa edilmiştir. Tüm Roma hamamlarının sahip olduğu hypocaust sistemine sahiptir; phrigidarium, calidarium, tepidarium, apodyterium bölümlerine sahiptir. Hamamın mozaikli bölümü geç dönemlerde bazilika’ya çevrildi ve imparator Justinanus döneminde kiliseye dönüşerek özgün kimliği bozuldu. 1980’lerde Alman arkeoloji ekibi tarafından yapılan kazılarla koruma çalışmaları başlatılarak mozaiğin bulunduğu alanın üstü bir çatıyla kapatılarak hamamın etrafına koruma duvarı örülüp tel örgü çekilmiştir.

Kentte Kocaçay (Pankalas) Nehri’nin üzerinde yıllarca kullanılan iki Roma köprüsü bulunmaktadır. Ayakta kalan dört köprüden günümüze kalan ikisi, antik statik ve estetik kaygısı ile bugünkü müteahhit ihalelerinin sonuçlarının en çarpıcı göstergesidir. Ayrıca kentin güneybatısında, ilk tapınımın olduğu mağara kültünün yakınında, antik çağda birkaç kez onarım gören Roma dönemine ait baraj yapısı bugün yenisi ile birlikte boy göstermektedir.

Antik kentin çevresinde, oldukça geniş alanları kaplayan nekropoller bulunmaktadır. Çok değişik ölü gömme tekniklerinin uygulandığı Aizanoi’de anıtsal mezar binalarının yanında, özellikle kendine özgü Phryg Mezar Stelleri ilginçtir.

Tapınak sütunlarında yer değiştirmeler ile duvar ve sütunların üzerinde duran taç kısımlarında meydana gelen çatlak ve oynamalar, stadyum ve tiyatro oturma bloklarında yer değiştirme ve çökmeler, borsa merkezi ve sütunlu caddedeki blok ve sütunlarda kesme şekilli kırıklar oluşmuştur. Aizanoi antik kentinde normalden farklı olarak izlenen bu değişikliklerin, bu bölgede yer alan, Simav (Muhipler Fay segmenti), Emet Fay Zonu (Hamamlar Fay segmenti), Çavdarhisar ve Kütahya Fayı gibi aktif faylar üzerinde, tarihsel ve aletsel dönemlerde meydana gelen depremlerle oluştuğu sonucuna varılmıştır. Aizanoi için 2011 yılında Koruma Amaçlı İmar Planı hazırlanmıştır.