XIX. yüzyılın sonlarına kadar İstanbul’un semtlerinde bekâr esnafın öğle yemeklerini karşıladığı seyyar veya sabit yerler olup, zenginleşen büyük esnaf ve gelişen tüccar sınıfı için çarşı semtlerinde aşevi ve çarşı lokantası denilen ev yemeklerini uygun bir ortam ve hizmet anlayışıyla sunan mekânlardır. Diğer bir deyişle, esnaf lokantaları daha çok kentlerin çarşılarında bulunan, esnafın öğle yemeklerinde yemek ihtiyaçlarını sağladıkları mekânlardır. Günümüzde ise bu lokantalar, esnaflar dışında öğrenci ve her kesimden çalışan kişiye de hizmet vermektedir.

Günümüz esnaf lokantalarının atasının, II. Abdülhamid döneminde (1877-1908) ve sonrasında var olan aşçı dükkânları olduğu görülmektedir. Ancak aşçı dükkânlarında yemek porsiyon halinde satılmamakta; et, pilav, çorba terazide tartılarak, şiş kebabı üzerine arşın konulmuş uzunluk ölçüsü ile dolmalar ise tane hesabı ile satılmakta idi. Günümüz esnaf lokantalarında ise az çorba, bol kuru, pilav üstü gibi seçeneklere yer veren daha opsiyonel bir porsiyon anlayışı bulunmaktadır.

Esnaf lokantası kavramı uluslararası alanyazında kullanılmamakla birlikte ABD’de public restaurant ya da diner olarak isimlendirilen restoranların; rahat atmosferi, küçük olması ve hızlı yemek tüketimi yönüyle esnaf lokantalarıyla benzerlik gösterdiği görülmektedir. Bunun yanı sıra alanyazında yer alan aile restoranı veya orta sınıf restoran tanımlamalarının, genellikle öğle yemeğinde tercih edilmesi ve sık gidilmesi açısından esnaf lokantaları ile benzer uygulamaları taşıdığı görülmektedir.

Esnaf lokantaları dekorasyonunun çok özenli olmaması, yemek fiyatlarının uygun olması ve porsiyonlarının büyük olmasıyla bilinmektedir. Hem mekânın sadeliği hem de yemeklerin sunumu açısından görsellikten çok damak zevkine hitap etmeyi amaçlamaktadır. Esnaf lokantalarında genellikle bir menü bulunmamakta, yemekler sıcak şekilde tutulan servis tezgâhından seçilmektedir. Temelde hitap ettiği kitlenin devamlı müşterileri olması nedeniyle özenli olmak zorundadır. Bu durum aynı zamanda samimi bir ortamın oluşmasını sağlamakta, servis personelinin müşterilere genellikle isimleri ile hitap ettiği görülmektedir. Öyle ki, esnaf lokantalarında diğer müşterilerle aynı masada oturmak doğal karşılanmaktadır. Bu lokantalarda yemekler müşteriler tarafından self-servis yöntemi ile alınabileceği gibi, servis personeli tarafından sipariş alınarak da servis edilebilmektedir. Esnaf lokantalarında hız önemli olduğundan masalarda ekmek kutuları, sürahi ve bardaklar hazır bulunmaktadır. Yemeklerin hazırlanma süresi uzun sürmesine rağmen hız konusunda fast food hizmet veren işletmelerle benzerlik göstermektedir. Fast food yemek sunan restoranlarla arasındaki temel fark ise yemeklerin tencere yemeği olması ve tabaklarda servis edilmesi bakımından geleneksel yönünün bulunmasıdır.