Compagnie D’exploitation Des Chemins de Fer Orientaux

Ulaştırma İşletmeciliği Demiryolu Yolcu taşımacılığı

(1870 - 1936)

Osmanlı Devleti, Kırım Savaşı’ndan sonra siyasi ve askeri ihtiyaçlar nedeniyle imparatorluğun yönetim merkezi İstanbul’u, Avrupa’ya bağlayacak bir demiryolu yapılmasına karar verdi. Rumeli topraklarında inşa edilen bu hat sayesinde hem Balkanlarda çıkan isyanlara hızlı biçimde müdahale edilebilmesi hem de Rumeli’deki sanayi ve ticaretin gelişmesine katkıda bulunması ve bu hattın devletin Avrupa ile bütünleşmesinde de kolaylık sağlaması öngörüldü. Hattın yapımında kararlı olan devlet, hattın inşası ve işletilmesi için yatırımcı arayışına girdi ve uzun arayışlar sonunda Macar Yahudisi Brükselli Banker Baron Maurice de Hirsch ile antlaşmaya vardı. 1869 yılında taraflar arasında yapılan antlaşmaya göre inşa edilecek hat İstanbul’dan başlayacak Bosna’dan geçip doğrudan ya da şubeleri aracılığıyla Edirne, Filibe, İnos, Bergos ve Selanik’e uğrayıp Sava Nehri sınırına dek uzanacaktı. Bu amaçla Baron Hirsch 1870 yılında Paris’te Fransız iki şirket kurdu. Bunlardan biri 05. 01. 1870 tarihinde inşaat amacıyla kurulmuş olan Société Impériale des Chemins de Fer de la Turquied’Europe, diğeri ise 07.01.1870 tarihinde işletme amacıyla kurulmuş olan Compagnie Généraled’Exploitation des Chemins de Fer de la Turquied’Europe isimli şirketti. Her iki şirket ayrı ayrı 50 milyon frank sermaye ile kuruldu ve Osmanlı hükümetinden inşaat ve işletme için 99 yıllık imtiyaz aldı. İnşaat amacıyla kurulan şirketin başkanı Baron Hirsch iken, işletme amacıyla kurulan şirketin başkanı ise daha önce Rotschild’e ait şirketlerden Lambor’un temsilciliğini yapan Mr. Talabot oldu. Baron Hirsch bu şirketin yalnızca yönetim kurulunda yer almışsa da aslında her iki şirketin yöneticisi de Baron Hirsch idi.

Hattın işletilmesinden sorumlu olan Compagnie Généraled’Exploitation des Chemins de Fer de la Turquied’Europe isimli şirket 1878 yılında Fransız tabiiyetinden Avusturya tabiiyetine geçince şirketin adı da Baron Hirsch tarafından Compagnie D’exploitation Des Chemins De Fer Orientaux olarak değiştirildi. Ancak işletme şirketi ile Osmanlı Devleti arasında zaman içinde antlaşmazlıklar çıktı, yapılan incelemeler neticesinde Baron Hirsch’in şirket vasıtasıyla Osmanlı Devleti’ni çok büyük meblağlarda zarara uğrattığı anlaşılınca, konu Osmanlı hükümeti tarafından uluslararası hakeme taşındı. Yapılan incelemeler neticesinde, 1889 yılında Baron Hirsch Osmanlı Devleti’ne 27 milyon 500 bin frank ödemeye mahkûm edildi. Bu mahkûmiyet sonrası Baron Hirsch Rumeli Demiryolu işinden çekilme kararı alınca, Compagnie D’exploitation Des Chemins De Fer Orientaux’un hisse senetleri Deutsche Bank ve Wiener Bank Verein tarafından satın alındı. Ancak dokuz yıl sonra 05.10.1908 tarihinde, Osmanlı toprağı olan Bulgaristan’ın bağımsız olması nedeniyle, inşa edilen hattın büyük kısmı Bulgar topraklarında kaldı, işletme şirketi Compagnie D’exploitation Des Chemins De Fer Orientaux da 29.05.1910 tarihinde bir Osmanlı Anonim Şirketi haline geldi. Birinci Dünya Savaşı sonrası yeni Türkiye döneminde, 25.12.1936 tarihinde ise, şirket Türkiye Cumhuriyeti tarafından satın alınarak, Lozan’da belirlenen esaslar dâhilinde, milli demiryollarının işletmesine dâhil edildi. Bu bütünleşmeyle birlikte şirket ayrı bağımsız bir kuruluş olma özelliğini de yitirdi.

Referanslar

Devlet Arşivleri Başkanlığı. (1936). Cumhuriyet /147/51/4; Düstûr, Tertip I. (1939). C.VI. Ankara: Devlet Matbaası (ss. 760-837); Les Chemins de Fer de la Turquied’Europe (1885). Paris. (ss. 3-10); Mecmua-i Mukavelât, C.III. (1310/1315), C. III, Matba-i Osmaniye; Vahdettin, E. (1993). Rumeli Demiryolları. İstanbul: Eren Matbaası.