-
2024
Strabon eserinde; “Amaseialıların ülkesinin üst tarafında, Phazemonitis sıcak su kaynakları bulunur, bunlar sağlık için çok iyidir. Ayrıca her biri gaga şeklinde uzanan yüksek ve sarp bir dağın üzerinde Sagylion Kalesi vardır” der. Araştırmacılar tarafından Strabon’un bahsettiği Sagylion Kalesi, Vezirköprü’ye lokalize edilmektedir. Özellikle Olshausen ve Biller, günümüzde bu kalenin Vezirköprü’nün 15 kilometre güneyinde bulunan Büyükkale Mahallesi’ndeki mahalle ile aynı adı taşıyan Büyükkale olduğunu ifade etmektedirler. Deniz seviyesinden yaklaşık 1.400 metre yükseklikte bulunan kale, doğu-batı yönünde uzanan sarp bir kayalık üzerinde yer almaktadır. Kalenin mahalleye bakan kuzey tarafı nispeten daha alçaktır. Kalenin güney tarafı çok sarp ve dik kayalardan oluştuğu için, kaleye çıkış ancak mahalleye bakan, antik dönemde de kullanılmış olduğu düşünülen kuzey yönündeki, zikzak çizen dar bir patika ile sağlanmaktadır. Giriş kapısına dair herhangi bir bulguya rastlanılmamakla birlikte, kayalar üzerinde görülen yer yer düzleştirilmiş alanlar, kale girişinin de günümüzde kaleye çıkışı sağlayan patika yolun devamında olabileceği kanaati oluşmaktadır. Günümüzde “Bayrak Tepesi” olarak adlandırılan kalenin en yüksek noktası olan batı köşesine, kayaya oyulmuş, korunabilen 14 adet düzenli basamakla çıkılmaktadır. Yer yer teraslanmış alanın devamında, dört metre çapında ve altı metre derinliğinde bir sarnıç bulunmaktadır. Kayaya oyularak yapılmış olan sarnıcın iç kısmı tuğla ile örülerek, yüzeyi sıvanmıştır. Kalenin tepe noktasında güney yönüne baktığımızda; yamaç üzerindeki kısmen düz alanlarda sur duvarlarına ait kalıntılar görülmektedir. Bazı yerlerde 70 metrelik kısmı korunmuş olan sur duvarlarının temelinde Hellenistik Döneme ait büyük boyutlu kesme taş blokları görülürken, üst kısımlarında Roma ve Bizans Dönemleri’ne ait, içte horosan harçlı tuğla ve moloztaş, dışta ise, düzensiz kesme taş örgülü bir duvar yapısı izlenmektedir. Sur duvarlarının korunabilen yüksekliği dört-beş metre kalınlığı ise 1,30 metredir. Surların çevresinde yapılan incelemede pişmiş toprak künk parçaları Roma ve Bizans dönemlerine ait amorf seramik parçaları görülmektedir. Söz konusu kalıntılar, kalenin Roma ve Bizans dönemlerinde de tahkim edilerek tekrar kullanıldığını ortaya koyması açısından oldukça önemlidir.
Kalenin güneybatı kısmına baktığımızda; Hellenistik Dönem kalelerinde sıkça karşılaşılan, basamaklı kaya tüneline ait bir açıklık bulunmaktadır. Giriş kısmı tahrip edilmiş ve içi taşla doldurulmuş olduğu için ölçü alınamamıştır. Ancak söz konusu tünel hakkında Strabon oldukça önemli bilgiler sunmaktadır. Strabon eserinde “Sagylion'da bulunan ve şimdi terk edilmiş olan bol sulu sarnıç birçok bakımlardan krallara yararlı olmuştur. Kral Pharnakes'in oğullarından biri olan Arsakes kendisine hükümdâr unvanını vererek ayaklanma girişiminde bulunmuş, fakat yakalanarak burada öldürülmüştür. Kale, her ikisi de kral olan Polemon ve Lykomedes tarafından alındığı halde, Arsakes zorla değil, fakat aç ve susuz bırakılarak yakalanmıştır. Yanına erzak almadan ovalardan uzaklaşarak dağlara kaçmış ve sarnıçları büyük kayalarla dolu olarak bulmuştur; çünkü, haydutluk amacıyla yukarılara çıkanlara yararı olmasın diye bunların doldurulması ve garnizonların yıkılması Pompeius tarafından emredilmişti. İşte Pompeius Phazemonitis'in yönetimini bu şekilde düzenlemişti”der. Strabon’un sözüne ettiği, Pompeius tarafından tahrip edilerek içi kayalarla doldurulmuş olan sarnıç burası olmalıdır. Zira kalede bulunan diğer sarnıç, dört metre çapında ve altı metre derinliğinde ve sağlam bir durumda olup bir ordunun ihtiyaçlarını karşılamayacak kadar küçük boyuttadır. Anadolu’nun, özellikle Samsun’un da içinde bulunduğu Pontos Bölgesi basamaklı tünellerin yoğun olarak görüldüğü yerlerin başında gelmektedir. Bu tüneller genel olarak; bir kale veya doğal bir kaya yükseltisinin 25°-45° eğimle oyularak biçimlendirilmesi ile oluşturulmuş basamaklı mimari yapılar olarak tanımlanmaktadır. Samsun, Ordu, Amasya, Tokat, Sivas ve Yozgat illerinde, kayıtlara geçmiş 30 farklı yerde 39 adet basamaklı tünelin varlığı bilinmektedir. Bu tünellerin çok azında kazı yapılabildiği için işlevi ve tarihlendirmesi halen tartışma konusu olup, birçok görüş bulunmaktadır. Genel olarak ise, bu tünellerin su temini, askeri ve kült amaçlı olmak üzere üç farklı şekilde kullanılmış olduğudur. Sagylion örneği ise, Strabon’un ifadeleri dikkate alındığında çıkışı olmayan basamaklı tünellerin, yağmur sularını depolamak için yapılmış, birer sarnıç olarak da kullanıldıklarını göstermesi açısından oldukça önemlidir. Pontos bölgesinde özellikle Ordu Kurul ve Cıngırt Kalesi, Amasya Harşena Kalesi, Giresun Kaledere, Şebinkarahisar Kalesi ve Tokat Kalesi’nde herhangi bir yere açılmayan basamaklı tünellerin varlığı, bu görüşü destekler niteliktedir. Tokat Kalesi’nde olduğu gibi bazı örneklerde tünelin sonunda tespit edilen kaynak suyu ise, bu sarnıçların yoğun miktarda su tutabileceğini de ortaya koymaktadır. Sagylion örneğindeki basamaklı tünel tahrip edildiği için Ordu Kurul Kalesi’nde olduğu gibi giriş kısmında kültle ilişkilendirilebilecek nişlerin var olup olmadığını bilme şansımız bulunmamaktadır. Ancak bölgedeki yapılan araştırmalarda kayalık alanlar üzerinde sıkça karşımıza çıkan kaya çanağı veya libasyon çukuru olarak tanımlanan yapılar çoğunlukla bereket/yağmur kültüyle ilişkilendirilirler. Göbeklitepe’de olduğu gibi Neolitik döneme kadar uzanan bu libasyon çukurların içinde de bulunduğu açık hava tapınım alanları ise, Hititlerden başlayarak Urartulara, oradan Frigler, Lidyalılar, İonlar ve Pampilyalılar'a kadar çok geniş bir kültür çevresinde görülen ortak tapınım alanlarıdır. Basamaklı tünellerin tarihlendirilmesi de, kullanım amaçları gibi tartışmalı bir konudur. Zira herhangi birinde bir yazıt veya tarihlendirmeye yarayacak bir kabartma bulunamamıştır. Anadolu’daki basamaklı tünelleri çalışan von Gall basamaklı tünellerin tam olarak ne zaman yapıldıklarını belirlemenin zor olduğunu ancak, Paphlagonia, Phrygia ve Pontos bölgelerindeki basamaklı tünellerin, bölgede bulunan kaya mezarları ve işlemeleri dikkate alındığında Akhamenid Dönem’den başlayıp Hellenistik Dönem’e kadar devam eden bir süreç içerinde yapılmış olabileceklerini ifade etmektedir. Ancak Ordu Kurul, Fatsa Cıngırt Kalesi ve Tokat Geyraz Kalesi’nde yürütülen çalışmalar sırasında ele geçen buluntular, basamaklı tünellerin Hellenistik Dönem’e özellikle de Mithradates VI Eupator dönemine işaret etmektedir. Sagylion Kalesi’ni de aynı döneme tarihlemek uygun olacaktır. Bununla birlikte kalede yapılan araştırmalar sırasında tespit edilen sur duvarları ve seramikler Roma ve Bizans dönemlerinde de kalenin yoğun bir şekilde kullanıldığını ortaya koymaktadır.
Yararlanılan Kaynaklar
Anderson, John George Clark, “Pontica”, JHS 20, 1900, ss. 159-166; Anderson, John George Clark, Studia Pontica I: A Journey of Exploration in Pontos, Bruxelles 1903; Arslan, Murat, Mithradates VI Eupator: Roma’nın Büyük Düşmanı, İstanbul 2007; Belck, Waldemar, “Forschungsreise in Kleinasien”, Zeitschrift für Ethnologie 33, 1901, s. 452-522; Önder Bilgi vd., “Samsun İli 2002 Dönemi Yüzey Araştırması, 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Cilt. 1, 2003, s. 87-96; Bulut, Ahmet Emirhan, “A General Overview on the Stepped Tunnels in Pontos Region”, Mors Immatura, Amanosların Gölgesinde Hayriye Akıl Anı Kitabı, ed. K. Serdar Girginer vd., İstanbul 2020, s. 47-62; Dalaison, Julie- Delrieux, Fabrice, “La cité de Néapolis-Néoclaudiopolis : histoire et pratiques monétaires”, Anatolia Antiqua XXII, 2014, ss. 159-198; De Jerphanion, Guillaume, Mélanges D’ Archéologie Anatolienne: Monuments Préhelléniques, Gréco-Romains, Byzantins Et Musulmans De Pont, De Cappadoce Et De Galatie, Tome XIII, Fasc. I, Mélanges de L’Université Saint Joseph, Beyrouth 1928; Dengate, J. Andrew, “A Site Survey Along the South Shore of Black Sea”, The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, 23 Eylül 1973, Vol. 1, 1978, ss. 245-258; Doğanbaş, Muzaffer, “Amasya Merkez Harşena Kalesi 2008 Yılı Kurtarma Kazısı”, 17. Müze Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 2008, ss.11-28; Doğanbaş, Muzaffer, “Amasya Merkez Harşena Kalesi Cilanbolu Tüneli 2008 Yılı Kazı ve Temizlik Çalışmaları”, Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 18, 2010, ss. 65-78; Dönmez, E. Emine, “Amasya-Harşena Kalesi ve Kızlar Sarayı Kazıları”, Amasya, Yar ile Gezdiğim Dağlar, Editör: F. Özdem, İstanbul 2014, ss. 29-49; Erciyas, Deniz Burcu-Sökmen, Emine, “Komana Antik Kenti Arkeolojik Araştırma Projesi 2008 Yılı Raporu”, 27. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Cilt 2, 2010, ss. 355-374; Erol, Ayşe Fatma, “Archaeological Survey in Fatsa Cıngırt Kayası: New Findings for the Archaeology of the Eastern Black Sea Region”, SOMA 2012, BAR International Series 2581 (II) 2013, ss. 1069-1077; Erol, Ayşe Fatma, “Fatsa İlçesi Cıngırt Kayası Kazısı 2014”, 37. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 2, 2016, ss. 559-572; Erol, Ayşe Fatma, “An Archaeological Assessment of the Turkish Eastern Black Sea Region in the Light of Fatsa Surveys and Cıngırt Kayası Excavations”, Black Sea Archaeology Studies Recent Developments, ed. Davut Yiğitpaşa-Hakan Öniz, Akın Temür, İstanbul 2018, ss. 102-109; Forbes, Thomas B., Urartian Architecture, BAR International Series 170, Oxford 1983; French, David, Roman Roads and Milestones of Asia Minor, Fasc. 2: An Interim Catalogue of Milestones Part 1” British Institute of Archaeology at Ankara. Monograph 9. BAR International Series, 392.I. British Institute of Archaeology at Ankara: Ankara 1988; Hamilton, William John, Researches in Asia Minor, Pontos, and Armenia; With some Account of their Antiquities and Geology, Vol. 1, London 1842; Højte, J. M. (2009). The Administrative Organization of the Pontic Kingdom, Mithradates VI and Pontic Kingdom, ed. Hojte, J. M., Aarhus University Press; Kahl, Gerard-Olshausen, E. (1991). Bericht über die Epigraphische und Numismatische Landesaufname im Samsun İli 1990, 9. Araştırma Sonuçları Toplantısı, ss. 611-616; Kaymakçı, S. (2020). Doğu Pontos Bölgesi Kaleleri ve Basamaklı Tünellerine Bir Örnek: Kaledere Kalesi-Yeni Bulgular Işığında Arkeolojik Bir Değerlendirme, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 28: 569-586; Kumandaş, H. (2018). Ordu İli Ünye İlçesi Kaya Mezarları, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 5/5: 106-129; Leonhard, R. (1915). Paphlagonia: Reisen und Forschungen im Nördlichen Kleinasien. Berlin; Magie, D. (1950). Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third Century after Christ, Vol. II. Princeton; Naumann, R. (1991). Eski Anadolu Mimarlığı (çev. Beral Madra). Ankara; Nielsen, T. B. (2010). New milestones from Neoklaudiopolis, Epigraphica Anatolica 43: 87-91; Nielsen, T. B. ve Högel, C. (2012). Three Epitaphs from the Vezirköprü Region, Epigraphica Anatolica, 45: 153-160; Nielsen, T-B. (2013). 350 Years Of Research On Neoklaudiopolis (Vezirköprü), Orbis Terrarum 11, Syddansk Universitet (University of Southern Denmark), ss. 3-31; Nielsen, T-B. (2013). Neoklaudiopolis'in Araştırma Tarihi Üzerine Notlar (Vezirköprü, Samsun İli), Höyük, 6: 39-59; Nielsen, T-B, Czichon, R. M., Högel, C., Kıvrak, B., Madsen, J., M.Sauer, V., Sorensen, S. L., Winther, J., Kristina (2015). Neoklaudioplis Antik Kenti (Vezirköprü-Samsun) Tarihsel ve Arkeolojik Rehber (çev. Özge Acar), İstanbul; Nielsen, T-B. (2021). An Ancient Route Through the Tavşan Mountains, OANNES, 3/2: 249-266; Olshausen, E. ve Biller, J. (1984). Historisch-geographische Aspekte der Geschichte des Pontischen und Armenischen Reiches. Teil 1, Untersuchungen zur historischen Geographie von Pontos unter den Mithradatien, Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients 29/1, Rehie B (Geisteswissenschaften) Wiesbaden; Ptolemaios, Claudios, Geographika Hyphegegis; Sivas Tüfekçi, T. (2002). Ana Tanrıça/Matar Kubileya Kültü İle Bağlantılı Phryg (Frig) Kaya Altarları Üzerine Yeni Gözlemler, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1 (3): 335-355; Sökmen, E. (2009). Characteristics of the Temple States of Pontos”, Mithridates VI and Pontic Kingdom, ed. J. M. Hojte, Black Sea Studies 9, Aarhus: Aarhus University Press, ss. 277-288; Strabon (2015). Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika: XII, XIII, XIV), çev. Adnan Pekman. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları; Şenyurt, S. ve Yücel-Akçay, A. (2016). Kurul Kalesi (Ordu) VI. Mithradates Dönemi Yerleşimi Üzerine Ön Değerlendirmeler, Seleucia VI: 221-248; Şenyurt, Y. ve Akçay, A. (2017). The Kurul Fortress (Ordu) and the Cult of Cybele as a City Protector, Colloquium Anatolicum, 16: 179-199; Şenyurt, S. ve Yücel ve Durugönül, S. (2018). Kurul (Ordu) Kalesi’nde Bir Kybele Heykeli, OLBA, XXVI: 305-344; Şenyurt, S. ve Yücel-Bulut, A. E. (2020). Pontos Bölgesi Basamaklı Tünellerinin Köken ve İşlevleri Üzerine Bazı Öneriler, Seleucia, X: 221-248; Şenyurt, S. Y. vd. (2022). Kurul Kalesi 2019-2020 Yılı Kazı Çalışmaları, 2019-2020 Yılı Kazı Çalışmaları, Cilt 4, Editör. Adil Özme, Ankara, ss. 461-474; Şimşek, C. ve Sezgin, M. A. (2011). Eumeneia Açık Hava Kutsal Alanı, Eumeneia, Şehylü ve Işıklı, Editör Bilal Söğüt, ss. 29-43; Temür, A. vd., (2022). Neoklaudiopolis Antik Kenti ve Territoryumu 2019 Yılı Yüzey Araştırması, 2019-2020 Yılı Kazı Çalışmaları, Cilt 1, Editör. Adil Özme, Ankara, ss.145-165; Temür, A. (2023).Two Pontos Castles from Samsun Vezirköprü: Büyükkale (Sagylion) and Küçükkale, Proceedings in Archaeology and History of Ancient and Medieval Black Sea Region (MAISAP) No. 15, ss. 121-141; Ünan, S. (2020). Samsun ve Çevresi Mezar Tipleri ve Ölü Gömme Adetleri (MÖ. III. Bin-MS. IV. yy), Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Vassileva, M. (2012). The Rock-cut monuments of Phrygia, Paphlagonia and Thrace: A Comparative Overview”, The Black Sea, Paphlagonia, Pontos and Phrygia in Antiquity Aspects of Archaeology and ancient history, ed. Gocha R. Tsetskhladze, BAR International Series 2432, ss. 243-252; Von der Osten, Hans Henning (1929). Researches in Anatolia 1. Explorations in Central Anatolia, Season of 1926, OIP 5, Chicago; Von Gall, H. (1967). Zu den Kleinasiatischen Treppentunneln, Archäologischer Anzeiger, 82: 504-527; Waddington, W.H. ve Babelon, E. (1904). Recueil général des monnaies grecques d'Asie Mineure, et Theodore Reinach, Paris; Yılmaz, A. ve Gül, S. (2015). Vezirköprü’de (Samsun) Tarihsel Koruma ve Halkın Koruma Çalışmalarına Yaklaşımı, Studies of The Ottoman Domain, 5/8: 1-28.
Ayrıca Bakınız
