Diyarbakır kentinin situasyonunda önemli bir yeri olan Karacadağ, geniş bir alana yayılmış bazaltik lav platosu üzerinde yükselen, basık (Hawaii tipi) bir volkan konisidir. Karacadağ’a bağlı volkanik faaliyetler, günümüzden yaklaşık 26 milyon yıl önce başlayan ve hâlâ devam eden, günümüzdeki depremlerin de nedenini oluşturan genç tektonik hareketlerle ilgili olarak ortaya çıkmıştır. Dağın volkanik kütlesinin, bir ağız veya kraterden çıkan lavlarla değil, farklı ağızlardan çıkan ve belirli yönlerde yayılan lavlarla meydana geldiği, son dönemlerde ise patlamalı aktiviteler ile günümüzden yaklaşık 70-80 bin yıl öncesine kadar faal olduğu ileri sürülmektedir. Akıcı lavların yeryüzüne çıkmasıyla oluşan geniş Karacadağ kütlesi yayvan ve geniş kalkan şekilli bir volkandır. 

Bazaltlardan sızan suların, geçirimsiz killi topoğrafya yüzeyi boyunca topoğrafik eğime uygun olarak akışa geçmesiyle, Diyarbakır ve çevresinde kuruluşundan beri kentin içme suyu ihtiyacını karşılayan Gözeli, Anzele, Alipınar ve İçkale suyu gibi önemli kaynaklar oluşmuştur. 

Karacadağ platoları üzerinde, genellikle bazalt kayacı üzerinde gelişmiş, bünyesinde daha çok balçık, killi balçık bulunan, besin maddeleri bakımından zengin ve koyu renkli bazaltik (Andisol) topraklar bulunur. Toprağın derinleştiği yerler tarla ve çeltik tarımına izin verirken, toprakların sığlaştığı yerlerde bağcılık yapılmaktadır. Daha yüksek kesimler ise genellikle mera alanı olarak kullanılır. Günümüzde sadece Karacadağ’ın 1500-1900 m. yükseltilerinde küçük topluluklar halinde ağaç formasyonlarına rastlanır. Genellikle kurakçıl türlerden ve meşelerden oluşan bu topluluklar eskiden Karacadağ çevresinin bitki örtüsü açısından da, özellikle orman bakımından zengin olduğunun kanıtıdır. Karacadağ, tüm Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bitki çeşitliliği açısından oldukça çok fazla tür barındıran bir alan olup, birçok bitkinin ise anavatanı konumundadır. Nitekim Karacadağ ve çevresinde, arasında endemik türlerin de bulunduğu 250’den fazla bitki türü mevcuttur. Diyarbakır eski kent çekirdeğinin kurulduğu alandaki bazalt kütlelerinde, özellikle Dicle nehri yamaçlarında, Nehrin aşındırıcı etkisiyle dik yamaçlar meydana gelmiştir. Bu yamaçlar savunmaya elverişli bir mekân oluşturmanın yanı sıra surlar, konutlar ve diğer mimarî yapılar için de uygun malzemenin teminini sağlamıştır. Karacadağ, geçmişte olduğu gibi günümüzde de hayvancılıkla uğraşan konar-göçer (koçer) aşiretlerin yaylak (zozan) alanıdır. 

Türkiye’nin en geniş ve tek Hawai tipi volkanik oluşumu olan Karacadağ volkanik sahası, birçok açıdan özgün karakterler ve etkiler sunar. Bazalt platosu, lav akıntıları, vadileri ve sütunları, çevresindeki jeopark niteliğindeki minyatür volkan konileri ile Karacadağ volkanizması, ülkenin ve bölgenin eşsiz jeolojik zenginlikleri arasındadır.

Tüm bu doğal ve kültürel çevre özellikleri ile Karacadağ çevresi aynı zamanda önemli bir turizm potansiyeline sahiptir. Bu potansiyeli sağlayan unsurlardan biri, Kollubaba Tepesi’nin kuzeydoğuya bakan yamacında bulunan kayak pistidir. 1850-1950 metrelerde bulunan bu saha, Siverek’e 45, Şanlıurfa’ya 140, Diyarbakır’a ise 80 kilometre mesafededir. Karacadağ kayak alanında 600-700 metre uzunluğundaki pistler için 250 metrelik bir lift yapılmıştır. Bu özellikleriyle Karacadağ kayak sahası, Türkiye’nin diğer kış turizm merkezleriyle kıyaslanamasa da, bölge halkı ve çevre iller için önemli bir doğa ve kış turizmi alanıdır. Ancak günübirlik gidilebilen Kayak merkezinde bir kafeterya ile bungalov tipi hizmet evi ve kamelyalar bulunmaktadır. Konaklamaya uygun en yakın yerleşim merkezleri Diyarbakır ve Siverek’tir. 

Karacadağ ve çevresi, dağ ve kış turizmi, yayla turizmi, jeopark (jeosit), Jeoloji ve jeomorfoloji, botanik, ve ekoturizm konularında üzerinde durulması gereken değer ve potansiyellere sahiptir.