Uşak Halısı
DOĞAL VE KÜLTÜREL MİRAS Zanaat Somut Olmayan Kültürel Miras UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Halı
-
2025
Türk halı sanatının birinci parlak dönemi Selçuklu halıları, ikinci parlak dönemi XVI. yüzyıl Uşak ve çevresinde dokunan halıların oluşumuna aittir. Türk halıları arasında en büyük ve en güçlü grup olan Uşak halıları, XVIII. yüzyılın sonuna kadar Avrupa resimlerinde karşımıza çıkar. Uşak ve çevresi XV. yüzyılın erken Osmanlı halılarının yaratıcısı ve Osmanlı döneminde halı dokumacılığının merkezidir. 1500'lü yıllarda ülkede geliştirilen kapitülasyonlar sonucunda ülkeye gelen elçilere Osmanlı sınırları içinde ticaret yapma hakkı tanımıştır.
Uşak halıları Kanuni Sultan Süleyman zamanında önem kazanmış, o dönemde Azerbaycan'dan getirilen dokuma ustalarının elinde Uşak'a ait özgün halılar olarak yeni üsluplarda dokunmuştur. Halılar özelliklerini kaybetmesin diye Anadolu'da müftüler görevlendirilerek dokumalar kontrol altında tutulmuştur. Desenleri nakkaş ve ev dekorasyon sanatçıları tarafından tasarlanmış ve saray halıları olarak adlandırılmıştır. Osmanlı saraylarından Bizans kalelerine, Anadolu camilerinden Avrupa kiliselerine kadar yayılan Uşak halısı, sadece halı değil, saygının, disiplinin ve otoritenin de simgesi olan bir efsanedir.
Besim Atalay “Türk Halıcılığı ve Uşak Halıları” kitabında Uşak halıcılığını dört devirde incelemiştir. XIV. yüzyıldan önceki devir “Birinci. Devre” veya “Selçuklu Devresi” olarak adlandırılan köşeli geometrik şekillidir. XVI. yüzyılda başlayan "İkinci Devre" çoğunlukla geometrik şekiller ile İstanbul camilerine ve Avrupa sarayları için dokunmuştur. XVI. yüzyılda başlayan "Üçüncü Devre" bitkisel bezeme unsurları ve sarmaşık biçimlerine ev sahipliği yapar. Yüzyılın ortalarına doğru İngiltere, Hollanda, Almanya, Avusturya ve İtalyanların birbirleriyle yarışırcasına sipariş verdiği dönemdir. Ünlü ressamlara yaptırdıkları resimlerini Uşak halılarına dokutarak duvar, yer ve masa dekorasyonu olarak kullanmışlardır. Hans Holbein ve Lorenzo Lotto gibi ünlü ressamların tabloları halılarda uygulanınca, halılar ressamların adlarıyla anılarak Lotto ve Holbein adı verilmiştir. Holbein halıları grubun ilk örneğidir. "Dördüncü Devre" halı dokuyan kişinin hayal ve zihninden çıkarak kağıda halıya dökülmüştür. Bu dönemlerde Uşak halıları Anadolu'nun çeşitli merkezlerinde üretildiğinden mahallî özellikler taşıdığı görülmüştür.
Uşak halılarında “Madalyonlu” ve “Yıldızlı” iki ana grup ortaya çıkmıştır. Madalyonlu Uşak halıları, ortasında büyük bir madalyonun ve kenarlarda parça madalyonların sıralanmasıyla meydana gelir. Bitkisel motifli madalyonlar ağırlıkta olmakla birlikte titizbir şekilde tasvirler de ortaya çıkmıştır. Madalyonlar oval ve dairesel zemin üstünde sonsuzluk ilkesine göre yer alır. Motif zenginliğine sahip olan bu halılar varlıklarını XVIII. yüzyıl sonuna kadar sürdürmüştür. Yıldızlı Uşak halılarında, zeminde, koyu renkli yıldız motifleri görülür. Madalyonlar yıldız haline gelmiştir. Bu halıların bilinen ilk betimlemesi, Paris Bordone'nin Venedik'te Accademia di Belle Arti'deki 1534 tarihli tablosunda Doç'un ayaklarının altında serili Yıldızlı Uşak halısıdır.
Uşak halıları, yünden ve pamuk iplikli olarak atkı, çözgü ve atılan düğüm iplikleri ile Türk Gördes düğümü olarak da bilinen düğüm tekniği ile dokunmuştur. Desimetre olarak karede dokunan ilmik sıklığı 30×30, 40×40 arasında değişir. Bu düğümler halının sağlamlığını ve kalitesini arttırır. Dünyada en çok ziyaret edilen müzelerde dahi bulunan Uşak halıları Türk zevkini ve zekâsını gösteren, kültürel miras ve öz sanatımızdır.
Referanslar
Aslanapa, O. (1988). 17. yy. Türk Halı Sanatının Gelişmesi, İstanbul, Sempozyum Bildirileri, Sanat Tarihi Derneği Yayınları, 4: 31-40; Aslanapa, O. (2005), Türk Halı Sanatının Bin Yılı. İstanbul: inkılap Kitabevi; Atalay, B., (1967). Türk Halıcılığı ve Uşak Halıları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları; Çokay, M. Ö. (1999). XV-XVIII.yy Avrupa’sında Masa Örtüsü Türk Halıları, Ev Tekstili. İstanbul: Ev Tekstilcileri Derneği Yayın Organı; http://usak.gov.tr/dokuyan-eller#:~:text=U%C5%9Fak%20hal%C4%B1lar%C4%B1n%C4%B1n%20en%20%C3%B6nemli%20%C3%B6zelliklerinden,40%C3%9740%20aras%C4%B1nda%20de%C4%9Fi%C5%9Fmektedir, (Erişim tarihi: 18. 01. 2025); https://usak.gov.tr/dokuyan-eller#:~:text=U%C5%9Fak%20hal%C4%B1lar%C4%B1n%C4%B1n%20en%20%C3%B6nemli%20%C3%B6zelliklerinden,40%C3%9740%20aras%C4%B1nda%20de%C4%9Fi%C5%9Fmektedir, (Erişim tarihi: 18. 01. 2025); King, D. and Sylvester, D., (1983). The Eastern Carpet in the Western World, From the 15th to the 17th century. Londra; Tutsak, S. (2007). Osmanlı Devleti'nin Son Döneminde Uşak'ta Halıcılığın Makineleşme Süreci, Belleten, 71: 65-98; Tutsak, S. (2007). Osmanlı Devleti'nin Son Döneminde Uşak'ta Halıcılığın Makineleşme Süreci, Belleten, 71: 65-98.
Ayrıntılı bilgi için bakınız
Aslanapa,O. (1988). 17. Yüzyıl Türk Halı Sanatının Gelişmesi. İçinde; İstanbul, Sempozyum Bildirileri (ss. .31-40.). İstanbul: Sanat Tarihi Derneği Yayınları; Tutsak, S. (2007). Osmanlı Devleti'nin Son Döneminde Uşak'ta Halıcılığın Makineleşme Süreci, Belleten, 71: 65-98.