Turistlerin yapmış oldukları turistik harcamaları bir anlamda turist kabul eden ülke ekonomisine yapılmış bir likidite enjeksiyonudur. Net turizm gelirleri turizm sektörü ile sektöre girdi veren diğer sektör, alt-sektör ve faaliyet dallarının gelirlerini oluşturur. Turizm sektöründe faaliyet gösterenlerin elde ettikleri doğrudan turizm gelirlerinin dolaylı olarak yarattığı gelirler de ekonomi içinde el değiştirerek yeni gelir-harcama akımları yaratır. Bu oluşum sonucu ortaya çıkan nihai (son) gelir, ilk turizm gelirinden oldukça yüksektir. Bu zincirleme etkilerin matematik bir ifade ile değerlendirilmesi, makroekonomik tüketim ve tasarruf eğilimleri yardımı ile olacağından, ortaya çıkan gelir etkisinin çarpan kavramı ile açıklanması gerekir.

Çarpan veya çoğaltan, marjinal harcamaların, ihracatın ve tüketim eğiliminin gelirler üzerindeki teorik ve kantitatif etkisini tayin eden katsayıdır. Çarpan etkisi ile ilgili ilk yaklaşımlar Hartley Withers tarafından yapılmış, 1929 yılında Keynes ve Henderson yatırımların gelirleri olumlu etkilediğini belirtmiş, 1931’de R. F. Kahn istihdam çarpanı denilebilecek bir kavramı literatüre sokmuştur. John Maynard Keynes’in 1936’da yayınladığı General Theory adlı kitabında yatırım çarpanını, marjinal tüketim eğilimine ve marjinal tasarruf eğilimine bağlamıştır. Keynes’e göre çarpanı harcamalardaki değişmelerin milli gelirde neden olduğu değişimler oranı şeklinde tanımlamak mümkündür. Keynes’in kapalı ekonomiler için çarpan katsayısı;

Formülde; k çarpan katsayısını, mpc ise rasyonel tüketim eğilimini ifade etmektedir. Açık ekonomiler için ise, basit çarpan modelinden hareketle, yurtiçi harcamaların bir kısmının ithalata ayrılacağı ve bu sızıntının otonom harcamaların, gelir yaratıcı etkisini azaltacağı düşünülerek; açık sistem çarpanında iç faktörlerdeki otonom değişiklikler yanında dış ticaretteki değişikliklere de yer verilmiştir.

k Çarpan katsayısı

mpc Marjinal tüketim eğilimi

mpm Marjinal ithalat eğilimini ifade etmektedir.

Çarpan tahlilleri genellikle monoter ölçümlere dayanmaktadır. Keynes’in basit çarpan modelinde ekonominin tümü dikkate alınmasına rağmen, sektörler arası denge ve sektör içi etkiler hesaba katılmamıştır. Bu nedenle geleneksel çarpan tahlilleri yanında, her sektör için ayrı bir çarpan analizi yapmak ve multi sektörel çarpan tipleri üzerinde durmak ihtiyacını doğurmuştur. Statik analizde tüm çarpan tiplerini tam olarak görmek mümkün olmadığından, gelirlerin elde edilmesi ile harcanması arasında geçen sürelerin dönem analizi yöntemi ile incelenmesi gerekir.

Turistik tüketim harcamaları ile turistik yatırım harcamaları turistik mal ve hizmet üreticileri ile turizm sektörüne girdi veren üretim faktörü sahiplerinin gelirlerini oluşturur. Turizmin bu şekilde yarattığı doğrudan gelir etkisi çerçevesinde gelir elde eden kişi, kurum ve birimler ekonomideki marjinal tüketim eğilimi oranında elde ettikleri gelirleri ihtiyaçları için harcarlar. Birbirini takip eden gelir-harcama akımlarının her aşamasında harcamalar marjinal tasarruf eğilimi oranında azalarak devam eder. Paranın devir hızına ve marjinal tüketim eğilimine bağlı olarak ortaya çıkacak nihai gelir, ilk yapılan turistik tüketim harcamaları ile turistik yatırım harcamaları toplamının üzerinde gerçekleşir.

Kapalı ekonomiler için Keynes tarafından geliştirilen Geleneksel Keynesyen Çarpan Modeli'nde ekonomiden ülke dışına herhangi bir sızıntı olmadığı varsayılarak çarpan katsayısının hesaplanmasında marjinal tüketim eğilimi esas alınmıştır.

Açık ekonomilerde ise, ülkenin diğer ülkelerle ekonomik ilişkileri çerçevesinde yapılan ithalat harcamaları, ülke ekonomisinden bir sızıntıya neden olur. Aynı şekilde, turistik mal ve hizmet üretimi ile turistik yatırımlarda ithalat girdilerinin kullanılması, ülke vatandaşlarının yurtdışı seyahatleri için vaki döviz talepleri turizmin gelir etkisini azaltan sızıntılara neden olacaktır. Diğer bir ifade ile turizmin görünmeyen ithalat ve ek ithalat kapsamında değerlendirilen döviz cinsinden harcamaların neden olduğu sızıntılar çarpan katsayısının düşmesine ve turizmin gelir etkisinin azalmasına neden olacaktır.

Michael Peter, Geleneksel Keynesyen Gelir Çarpanı’ndan yararlanarak turistik gelir çarpanının hesabına ülke vatandaşlarının yurtdışı seyahatlerindeki tüketim eğilimlerini dâhil etmiştir.

k Çarpan katsayısı

mpc Marjinal tüketim eğilimi

mpmt Ülke vatandaşlarının yurtdışındaki marjinal turistik tüketim eğilimi

Peter çarpanı, turistik harcamaların yarattığı gelir etkisini ifade etmekle birlikte, ülkeye gelen turistlerin ithal malı kullanım eğilimini dikkate almamaktadır.

Bu eğilimi dikkate alan model Donald E. Lundberg tarafından geliştirilmiştir.

k Çarpan katsayısı

mpc Marjinal tüketim eğilimi

mpmt Ülke vatandaşlarının yurtdışındaki marjinal turistik tüketim eğilimi

tpm Turistlerin marjinal ithal malı tüketim eğilimi

Turistlerin ithal malı kullanım eğilimleri veya ekonomik ve sosyal nedenlerle ülke vatandaşlarının yurtdışında marjinal tüketim eğilimleri yüksek olduğunda, ekonomideki sızıntılar artacağından turizm gelirlerinin çarpan etkisi azalacaktır. Turistik gelir çarpanının değerini marjinal tüketim eğilimi etkilemektedir. Ülke ekonomisinin genişleme ve durgunluk dönemlerinde turistik tüketim harcamalarının milli gelir üzerindeki katkısı farklı olacaktır.

Kapalı ekonomi modelinde Geleneksel Keynesyen Çarpan Katsayısı’nın değeri yüksekken açık ekonomi yaklaşımında turizmden elde edilen gelirlerin bir kısmı görünmeyen ithalat ve ek ithalat nedeni ile yurtdışına sızacağından katsayının değeri düşecektir.

Örnek vermek gerekirse;

A ülkesinde marjinal tüketim eğilimi (mpc) 0.75, ülke vatandaşlarının yurtdışındaki marjinal turistik tüketim eğilimleri (mpmt) 0.05, turistlerin marjinal ithal malı tüketim eğilimi 0.02 olsun,

Geleneksel Keynesyen Çarpanı Katsayısı

Peter Çarpanı Katsayısı

Lundberg Çarpanı Katsayısı

Örnekten de görüldüğü gibi, ekonomiden sızıntılar arttıkça çarpan katsayısının değeri düşmekte, turizmin gelir yaratıcı etkisi olumsuz etkilenmektedir.

Sonuç olarak; turistik gelir çarpanının değerini etkileyen faktörler şunlardır;

• Marjinal tüketim eğilimi; marjinal tüketim eğiliminin yüksek olduğu ülkelerde, çarpan katsayısı yüksek olacaktır. Ülkelerin gelişmişlik düzeyi arttıkça artan gelirlerden tüketime akan pay oransal olarak düşeceğinden, diğer bir ifade ile gelişmiş ülkelerin marjinal tüketim eğilimleri düşük olduğundan çarpan katsayıları düşük olacaktır.
• Turistik tüketim harcamasının yapıldığı andan, gelirin çarpan katsayısı kadar artacağı zamana kadar geçen süre; süre ne kadar kısa ise turizmin gelir etkisi o derece yüksek olacaktır.
• Turizm mevsiminin uzunluğu; turizm mevsimi ne kadar uzunsa turizmin gelir etkisi o derece yüksek olacaktır.
• Fertlerin davranışları; doğrudan veya dolaylı olarak turizm gelirlerini elde eden fertlerin, elde ettikleri gelirleri harcama süresi çarpan katsayısının değerini etkileyecektir. Gelirlerin elde edilmesi ile harcanması arasındaki süre kısaldıkça turizmin gelir yaratıcı etkisi o derece yükselecektir.
• Genel konjonktür; ülke ekonomisinin canlanma ve genişleme dönemlerinde turizm doğrudan ve dolaylı gelir yaratıcı etkisinin bir sonucu olarak uyarılmış harcamalarda da bir artış meydana gelecek, çarpan katsayısı yüksek olacaktır. Daralma dönemlerindeki tedirginlik ve belirsizlik katsayının düşmesi sonucunu doğuracaktır.
• Diğer sektörlerde paranın devir hızı; turizm sektöründe yaşanan canlılığa rağmen ekonominin diğer sektör, alt sektörler ve faaliyet dallarında durgunluk yaşanıyor ise, paranın devir hızı da düşük olacağından bu durum çarpan katsayısını olumsuz etkileyecektir.