Niğde ve çevresi, tarih öncesinden günümüze kadar çeşitli kültürlerin yerleşim merkezi oldu. Gerek şehrin konumu, doğudan batıya, kuzeyden güneye pek çok yolun kavşak noktası olması, gerekse Anadolu topraklarının zenginliği bu durumun oluşmasında ana etkenlerdir. Niğde tarihi ile ilgili kaynakları incelediğimizde şehrin Hititlerden başlayarak Osmanlı’ya kadar olan süreç içinde pek çok kültüre ev sahipliği yaptığını ve onlara ait izlerin günümüze kültürel varlıklar olarak taşındığını görmekteyiz. Bu kültürel varlıklar arasında XIX. yüzyıl sonu ve XX. yüzyıl başlarına tarihlenen, bir devrin yaşam koşullarını, insanlarını, kültürlerini, nüfus ve din farklılıklarını, buna karşın birlikteliklerini gözler önüne seren konut mimarisi de yer almaktadır.

Geleneksel konut mimarisi, Niğde’de geleneksel dokuyu yansıtan üç bölgede daha yoğun olarak yer almaktadır. Bu bölgeler, Alaaddin Tepesi’nde yer alan Kale ve Alaaddin Mahalleleri, kale yakınındaki ve kent merkeziyle iç içe olması nedeniyle oldukça bozulan Eskisaray Mahallesi (Akmedrese civarı ve bugünkü adıyla Sungur Mahallesi); kaleye göre kuzeybatıda yer alan Tepeviran-Efendibey yöresi (Yenice Mahallesi); batıda Aşağı-Yukarı Kayabaşı mahalleleridir. Niğde Evlerinde cepheler sıvasız, yalın görünüşlü ve taştandır. Evlerin sokağa bakan cephelerinde, mimari elemanların sayısı ve düzenlenişi bakımından diğer cephelere göre daha fazla önem taşır. Bu, sokak cephesinde üst katta oldukça belirgindir. Sokak köşesine denk gelen binalarda her iki cephe de aynı önemdedir. Sokağa bakan cephelerin zemin katında, mahremiyet anlayışına bağlı olarak az sayıda cephe açıklığı vardır. Bu anlayışa bağlı olarak avlu ve bahçe duvarları yüksektir. Avlu, bahçe ve konutlara giriş kapıları geniş açıklıklı ve genellikle iki kanatlıdır. Kapıların boşluklarının çoğunun lento ve söveleri profilli birleşimlerle zenginleştirilmiştir. Bazı giriş kapıları, ait olduğu duvar yüzeyindeki silmelerle vurgulanır. Bu açıklıkların üstünde evin yapım tarihini belirten kitabeler yer alabilmektedir.

Cephe düzenlemesinde diğer önemli bir unsurda pencerelerdir. Geleneksel pencereler dikdörtgen formludur ve tüm cephelerde aynı tiptedir. Ancak pencerelerin sokak yönünde olanları metal ve ahşap kafeslidir. Kütlesel hareketin çok fazla olmadığı Niğde Evlerinde, cephedeki en önemli unsur çıkmalardır. Çıkmalar ve çıkmaları taşıyan profillendirilmiş taş konsollar konut cephesini zenginleştirdiği gibi ait olduğu sokağın görsel değerini de arttırmaktadır. Konsollar, kimi örneklerinde figür başıyla sonlanmak, bu uygulama çörtenlerde de dikkati çekmektedir. Çıkmaların dışında cepheyi hareketlendiren diğer bir unsur da yüzey süslemeleridir. Kat hizalarında ve pencere aralarında görülen cephe yüzeyindeki taşkınlık, cephenin yatay ve düşey hareketini zenginleştirmektedir. Konutların geniş cephe açıklığı gerektiren mekânları revaklıdır. Bunun yanı sıra tek kemer açıklığıyla geçilen cephe açıklıkları da görülüyor.

Niğde Evleri toprak düz damlıdır ve saçaksızdır. Cepheler düz damın etrafını çevreleyen parapet duvarla son bulur. Ahşap çatkı malzemesinden oluşturulan eğimli kırma çatı değişikliğe uğrayan ve geç döneme tarihlenen konutlarda görülmektedir. Damdan su akışını sağlayan taş çörtenlerin sokak yönünde olanları çeşitli formlarda şekillendirilmiştir. Konutların üst katları yaşama mekânlarına, çoğunlukla zemin kat ise servis mekânlarına ayrılmaktadır. Yapıların çoğunda binanın zemine oturduğu yerde kayaya oyulan depo ve ahır amaçlı kullanılan birimler bulunmaktadır. Büyük boyutlu konutlarda genellikle sofalı plan şeması kullanılmıştır. Küçük boyutlu konutlarda sofanın yerini hol almaktadır. İç mekânı zenginleştiren duvar nişlerinin yanı sıra geometrik stilde süslemeli ahşap tavan örnekleri, dolap ve kapı kanatları dikkat çekicidir. Bu elemanların çokluğu veya azlığı mekânın önemi ile bağlantılıdır. Geleneksel Niğde Evlerini, Orta Anadolu’nun özellikle eski Kapadokya Bölgesi’nde görülen ve kaynağında Suriye ile buluşan taş mimarisi içinde değerlendirmek mümkündür. Cephe özellikleri açısından da Kapadokya yöresinde, Güneydoğu ve Doğu Anadolu’da görülen evlerle benzerlikler gösterir. Niğde’de bulunan konut mimarisi, Osmanlı ve öncesine uzanan bir geleneğin ürünüdür.