Engellilik, bir bireyin yaşamsal faaliyetlerini yerine getirebilmesinde bedensel veya zihinsel bir sınırlama olmasını ifade eder. Engelli birey, sınırlı kişisel özelliklerinin yanı sıra çevresel, ergonomik ve davranışsal etkenlerle de engellilik durumunu yaşar.

Turizm; işlevi ve anlamı gereği ırk, dil, din, ülke gibi farklılıkları olan her kesimden ve toplumdan insanın talep ettiği ve bu talebine yanıt bulabildiği çok renkli ve yönlü bir faaliyet ve hizmetler alanıdır. Turizmin kapsayıcılığında insanlar, gezme, görme, öğrenme, eğlenme, dinlenme ve yeme-içme gibi doğal beklenti ve ihtiyaçlarını karşılarlar. Bu bağlamdaki beklenti ve ihtiyaçlar, engelli insanlar içinde geçerli ve gereklidir. Esasen bu durum bir insani hak ve özgürlük anlamını da taşımaktadır.

Engelli erişimine uygun turizm olgusu, 1989 yılında İngiltere’de turizm ve engelliler konusunda uzman bir grubun hazırladığı Herkes İçin Turizm (Tourism for All) adlı raporun yayınlanmasıyla farklı bir boyut ve önem kazandı. 2006 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu kabul edilen Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme, engelli insanların toplumsal yaşama tam katılımlarını esas almakta; fiziksel çevrenin, herkese açık işletmelerin ve hizmetlerin erişilebilir olmasını öngörmektedir. Sözleşme, engellilerin diğer herkesle eşit seyahat özgürlüğüne vurgu yapmakta, turistik alanlara erişimin ve ulaşımın engelliler içinde sağlanmasına yönelik gerekli önlemleri zorunlu kılmaktadır.

Dünyada bir milyarın üzerinde insanın engelli olduğu tahmin edilmektedir. Engelli bireylerin aileleri, yaşlılık, hamilelik ve geçici rahatsızlıklar gibi insani durumlarda düşünüldüğünde, çok büyük bir kitlenin engellilikle etkileşimde olduğu söylenebilir ve bu büyük kitle de seyahat ve turizm olanakları ve hizmetlerinden yararlanma ve talep etme iradesine sahiptir. Turizm sektörünce engelli bireylere sağlanacak erişim olanakları, sürdürülebilir turizm anlayışının da önemli bir faktörü olarak değerlendirilmelidir. Dolayısıyla engelli turizmi, bir insani hak ve ihtiyaç olmasının yanı sıra turizm sektörü için çok önemli bir pazar anlamını ve değerini de taşımaktadır.

Engelli turizminde, özel ihtiyaç ve beklentileri göz önüne alınarak engelli insanlara yönelik temel düzenleme ve uygulamalar aşağıdaki genel açıklamalar doğrultusunda gerçekleşmelidir:

Bilgilendirme ve Basılı Malzeme: 1) Turizm literatüründe ve diğer tanıtım araçlarında engellilerin elde edebileceği hizmet ve olanaklar açık bir şekilde, tercihen kolay anlaşılır sembollerle belirtilmelidir. 2) Turistlerin gittiği yerlerde engelliler için hizmetler listelendirilmeli, ihtiyaç duyulabilecek hizmet ve malzemelerin varlığı ya da yokluğu hakkında bilgi verilmelidir. 3) Rezervasyon sistemlerinde hizmet ve olanakların tanıtımı sağlanmalıdır. 4) Ortaya çıkan şikâyetler değerlendirilmeli ve şikâyet konusu olumsuzluklar giderilmeye çalışılmalıdır.

Personelin Hazırlanması: 1) Turizm işletmelerinde ve turizmle ilgili hizmetlerde görev yapan personel, engelli müşterilerin özellikle de tekerlekli sandalyeli, görme ve işitme engelli kişilerin ihtiyaçlarını, sorunlarını anlayacak ve onlara yardımcı olabilecek şekilde hazırlanmalıdır. 2) Personel, bu müşterilerine yönelik hizmetlerin uygulanması ve kontrolüne ilişkin yeterli eğitimi almalıdır. 3) Personel, sunulan hizmet ve olanaklarla ilgili engelli müşterilerine bilgi aktaracak ve zorlukla karşılaşabilecekleri konularda gerekli yardımı sağlayacak şekilde eğitilmelidir. 4) Güvenlik görevlileri veya güvenlikten sorumlu personelde acil durumlarda kullanılmak üzere, engelli müşterilere ait odaların ya da bölümlerin listesi bulunmalıdır.

Ortak Alanlarda Düzenleme: 1) Park Alanları: Engelli insanların araçları için özel park yerleri ayrılmalıdır. Bu alanlar bina giriş-çıkışlarına en yakın şekilde, engelli müşterilerin geliş-gidişlerini kolaylaştırıcı özel tasarlanmış yerler olmalıdır. Bu alanların başka araçlarca kullanılmaması sağlanmalıdır. 2) İşaretleme: Tekerlekli sandalye kullananlar için resepsiyon bankoları açık olarak belirtilmeli, kullanımı kolaylaştırılmalı; sesli ve görsel duyuru araçları kullanılmalı, engelli turistlere sunulan hizmet ve olanaklar kolay anlaşılır sembollerle gösterilmelidir. 3) Asansörler: Tekerlekli sandalye kullananlar için yeterli genişlikte ve görmeyenler için de sesli uyarı veya Braille kabartma sistemine sahip olmalıdır. 4) Genel Telefonlar: Tekerlekli sandalye kullananlar için geniş ve alçak pozisyonlu telefon yerleri ile duyma zorluğu olanlar için ses yükseltici cihazı (amplifikatör) olan telefonlar bulunmalıdır. 5) Genel Tuvaletler: Genel tuvalet bulunan her yerde giriş-çıkışı kolaylaştırılan tekerlekli sandalyeliler için tasarlanmış engelli tuvaletleri bulunmalıdır. 6) Ücretlendirme: Bazı hizmetlerin sunulması amacıyla işletme tarafından ek masraf yapılması gerekse de engelli insanlardan ek ücret talep edilmemelidir.

Terminaller, İstasyonlar ve İlgili Hizmetler: 1) Terminallerden terminallere, hareket güçlüğü olan ve özellikle tekerlekli sandalye kullananlara uygun ulaşım servisleri sağlanmalıdır. 2) Terminallerin ihtiyaç duyulabilecek yerlerinde rampalar ile hareketli (mobile) kaldıraçlar bulunmalıdır. 3) Görme ve işitme engelliler için yollarda karşıdan karşıya geçişi güvenli hâle getiren özel sinyaller ve trafik ışıkları yerleştirilmelidir. 4) Ulaşım araçlarına giriş olabildiğince kolay sağlanabilmeli, gerektiğinde yardım verilmelidir. 5) Tekerlekli sandalye kullananlar için ulaşım aracında en kolay giriş-çıkışı sağlayan özel yerler bulunmalı, tekerlekli sandalyenin araçta hasar görmeyecek şekilde yerleştirilmesi yapılmalı ve gidilecek yere varıldığında hemen sahibine iletilmelidir.

Konaklama Etkinlikleri: 1) Tekerlekli sandalye kullananlar için konaklama tesislerinde makul sayıda uygun tasarımlı oda bulunmalıdır. 2) Bu tür özel odalarda tekerlekli sandalyeliler için uluslararası standartlara sahip banyo, tuvalet ve yeterli manevra alanı sağlanmalıdır. 3) Bu odalarda görme ve işitme engellilere yönelik uyarı ve alarm sistemleri bulunmalı, gerekli yerlere Braille kabartma numaraları yerleştirilmeli ve görmeyenler için zarar verebilecek unsurları engelleyici önlemler alınmalıdır. 4) Koridorlar ve geçiş yerleri iki tekerlekli sandalyenin karşılıklı geçişine uygun olmalıdır. 5) Kamping türü alanlarda da uygun tuvalet ve banyolar ile alarm sistemleri kurulmalıdır.

Yeme-İçme Etkinlikleri: 1) Yeterli sayıda kafeterya, restoran, kafe ve bar, engelli insanların kullanımına uygun olanakları sunmalıdır. Örneğin, uygun masalar, büyük harfle yazılı ve Braille kabartma harfli menüler, uygun tuvaletler ve telefonlar gibi. Ayrıca gerekli yönlendirme unsurları da bulundurulmalıdır.

Müzeler ve Diğer Turistik İlgiye Açık Binalar: 1) Müzeler, tarihî, kültürel ve dinî turistik yerler tekerlekli sandalye girişi için en az bir uygun girişyerine sahip olmalıdır. 2) Ziyaret sırasında gerektiğinde kullanılmak üzere yeterli sayıda tekerlekli sandalye bulundurulmalıdır. 3) Görmeyenler için kablosuz ve benzeri rehberlik hizmeti ile mümkünse gerektiğinde sunulabilecek dokunulabilir örnekler bulunmalıdır.

Şehir Turları: 1) Tur otobüslerinde fiziksel engelliler için uygun yerler ile görsel ve işitsel bilgi sağlayacak araçlar olmalıdır. 2) İşitme engelliler için mümkünse işaret dilinde rehberler temin edilebilmeli veya basılı tanıtıcı malzeme kullanılmalıdır.

Konferans olanakları: 1) Önceden söz edilen binalara yönelik düzenlemelere (uygun giriş-çıkışlar, telefonlar, tuvaletler, asansörler, park yerleri, işaretler gibi) ilaveten konferans mekanlarında tekerlekli sandalyeliler için yeterli sayıda oturma yerleri ve duyma zorluğu olanlar için özel teçhizat bulundurulmalıdır.

Ana Yollar: 1) Paralı yollar da dahil olmak üzere ana yollardaki tesislerde engelli turistlere uygun giriş-çıkış yerleri, banyo ve tuvaletler, telefonlar ve işaretlemeler gibi özel hizmet ve olanaklar sunulmalıdır.