Arzava Savaşı öncesi Hitit İmparatoru IV. Tuthalia (MÖ 1250-1220) tarafından su kaynağına havuz olarak yaptırılmıştır. Anıtın doğu kısmında iki tane su tahliye yeri bulunmaktadır. 1970’de gerçekleştirilen sondaj çalışmaları sonucu bulunan Hitit dönemi havuzu, sonraki yıllarda Raci Temizer başkanlığında Anadolu Medeniyetler Müzesi adına yapılan kazılarla ortaya çıkarılmıştır. Havuzun Hitit döneminde 12,7x8,3 metre olduğu ve 22 tane hiyeroglif yazıtlı blok taştan oluşturulduğu düşünülmektedir. Anıtın Roma döneminde de kullanıldığı ve havuzun boyutunun 5x4 metre olarak düzenlendiği tahmin edilmektedir. Anıtın günümüzdeki durumu ise pekiyi sayılmamaktadır, bakımsız ve çevreden gelecek zararlara karşı korumasız durumdadır.

Havuzun yalnızca su kaynağı olarak değil, dini ritüelleri gerçekleştirmek ve temizlik için kullanıldığı düşünülmektedir. Anıtın tarihi ve kültürel birçok özelliği bulunmaktadır. Yalburt Su Anıtı önemli MÖ ikinci binyıl yerleşmeleri arasında yer almaktadır. Orta Anadolu’da Hitit İmparatorluğu içinde en uzun ve zengin hiyeroglifli yazıtların burada yer alması havuzu çok ilginç ve ender kılmaktadır. Bahsi geçen hiyeroglifli yazıtlarda ise Kral Tuthalia’nın savaşları ve kahramanlıkları anlatılmaktadır. Anadolu’nun ilk merkezi krallığını kuran Hititlerin meydana getirdiği Yalburt Su Anıtı gibi yapıların günümüzde halen varlıklarını sürdürmeleri bu yapıların mimari ve mühendislik yönünden de önemini ortaya koymaktadır. Anıtın 1992’te J. D. Hawkins tarafından birkaç bloğu çözümlenerek, 1993’te M. Poketto, 1995’te J. D. Hawkins ve F. C. Woudhuizen tarafından tam ve eksiksiz çevrisi yapıldı. Yazıtın çevirisi ise şu şekildedir:

1. Kahraman Büyük Kral Suppiluliama’nın büyük-büyük torunu, Kahraman Büyük Kral Mursili’nin(torunu), Kahraman Büyük Kral Hattusili’nin oğlu, Majeste, büyük Kral Labarna Tudhaliyas.

2. Tarhuht(un) yardımlarıyla ıslah olmayan Warpa- bölgesini ele geçirdim.

3. Kurunta(nın) yardımlarıyla (Ben) kahraman büyük kral (bu) kutsal havuzu yaptım.

4. Efendim, Tarhunt benim önümde yürüdüğü zaman, (ben), Büyük Kral Lukka Ülkesi’ne (kaleler) yaptım (ve) Wiyanawanda’ya askerlerimi ve 100 savaş arabasını konuşlandırdım.

5. (..?..) Lukka Ülkesi’nde düşman oldum.

6. Ben,Labarna, (Wiyanawanda’da) kalelerin arkasından düşmanın merkezine doğru uzak taraftan (?) gittim.

7. Tarhunt (efendim benimle birlikte yürüdü).

8. Nehir arazisi mührü kırdı.

9. Düşman Luwanda (boyunca) sulanan nehir arazisini güçlendirdi.

10. Fakat ben (oraya) 100 savaş arabası koydum.

11. Tarhunt efendim, (benim) önümde koştu.

12. Ben düşmanı yeniden bastırdım ve onların kentlerini yeniden (ele geçirdim).

13. Atlılar kazandı.

14. Benim (yaya askerlerim), benimle olanlar zafer kazandı.

15. (Kenti) yıktım.

16. Sulanan arazi boyunca Huwalatarna’ya indi (m)

17. Huwalatarna’(da) kadınları (ve) çocukları ayaklarımla ezdim.

18. Çok sayıda adamları, öküzleri (ve) koyunları götürdüm.

19. Oradan(…), (…) ele geçirdim.

20. Tarhunt, efendim, (önümden) yürüdü.

21. (Ben)verdim (..?..) tanrısal (..?..)

22. Onlara (..?..) verdim.

23. (İmparatorluk binası) verdim.

24. Büyük (sunu) öküzünü kutsadım.

25. Oradan kutsal ?-ta Dağı’na (gittim).

26. Bu kutsal dağlara çıktım.

27. (Bu dağlara) (çıkmak) için yol yoktur.

28. (Bu yüzden) (geçtiğim) yerlerde yollar yaptım.

29. Savaş arabalarım (askerlerim) benimleydi.

30. Pinata düşman olmaya başladı.

31. Pinata’(da) (düşman) askerleri tüm gücüyle bana geldi.

32. Tarhunt, efendim, benim önümde yürüdü.

33. (Bu güçle) Pinata’yı ele geçirdim (ve) yıktım.

34. Awarna’ya gittim.

35. 4.000 düşman askerini ve 100 savaş arabasını götürdüm.

36. Soyumdan olanları buraya yerleştirdim.

37. Büyük Kral’(ın) soyundan gelenler her zaman yerel yöneticiler olmaya devam edecektir.

38. Buradan Talawa bölgesine indim.

39. Talawa’(da) kadınları (ve) çocukları ayaklarımla ezdim.

40. Çok sayıda adamları, öküzleri (ve) koyunları götürdüm.

41. Tanrısal Patara Dağı’na (tanrı steli) diktim ve sunak oydum.

42. Hatti’nin Büyük Kral’ının bu topraklarında babam ve atalarımdan hiçbiri yürümedi.

43. Fakat Tanhunt, efendim, benim için yaptı.

44. Bu Topraklar (…)

Yalburt Su Anıtı, bulunduğu dönemin tarihi, askeri, mimari, kültürel ve dini özelikleri hakkında bilgi vererek önemli bir bilgi kaynağı oluşturmaktadır. Bu da anıtı yapılacak araştırmalar ve çalışmalar için ne derece önemli olduğunu vurgulamaktadır. Ayrıca anıt dünya mirası açısından da büyük değer taşımaktadır ve anıtın sayılan bu özellikleri onu kültürel miras turizmi için kullanılabilir kılmaktadır. Bulunduğu bölgenin Konya iline yakın mesafede olması da ulaşılabilirliği ve tanıtımını kolaylaştırmaktadır.