Ilgın’ın Osmanlı Devleti’nin Anadolu yol şebekesi sağ kol güzergâhı üzerinde yer almasından dolayı inşa edildiği anlaşılmaktadır. Büyük ölçekli yapılar grubuna giren menzil külliyesi, arasta odaklı yapılar grubu içerisinde değerlendirilmektedir. Mülkiyeti günümüzde Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne aittir. Bânîsi Kıbrıs Fatihi Lala Mustafa Paşa’dır.

Külliye; cami, şadırvan, han, tabhâne, sıbyan mektebi, imâret, fırın ve arastadan oluşmaktadır. Caminin taçkapı kemerinin hemen üstünde yer alan sülüs karakterli Arapça yazılmış kitabede, III. Murad’ın veziri Lala Mustafa Paşa tarafından 1576’da (H. 984) inşa ettirildiği ifade edilmektedir. Han bölümünde orta koridorun solunda ve ikinci kata çıkan merdivenlerin önündeki ocağın konsolu üzerinde kabartma ile taşa işlenmiş H. 992 tarihi yer almaktadır. Bu tarihten hareketle Külliyenin 1584 tarihinde tamamlandığı ya da tadilata uğradığını düşünülmektedir. Külliyenin mimarı, Mimar Sinan ve Hassa Mimarlar Teşkilatı’dır. Vakfiyesine göre cami misafirleri için biri 22 diğeri 13 ocaklı büyük ve küçük adlarıyla ifade edilen iki han, birbirine bitişik 25 dükkan, han batı giriş kapısında dört, doğuda iki olmak üzere altı dükkan, mektep, avlu çevresinde beş el imâre (misafir evleri, tabhâne), cami, mutfak, yemekhâne, mahzen, odunluk, ekmek fırını, sebilhane, tuvalet ve cami avlusu bulunmaktaydı.

Külliyeyi oluşturan yapılar çeşitli dönemlerde onarım görmüştür. Caminin son cemaat yeri revak kemerlerinde kuzey cephe konsollarının iki farklı seviyede olması, arastanın kapalı kısmına sonradan eklenen dükkânlar bu tür onarımlara örnek verilebilir. Ayrıca caminin 1318’de (1902) mecîdî 20 kuruş hesabıyla 11.492,5 kuruşluk bir onarım bütçesiyle tadilatının yapıldığı anlaşılmaktadır. Cumhuriyet döneminde de yapılar üzerinde çeşitli onarımlar gerçekleştirilmiştir, 1948’de cami, 1962-1977 yılları arasında han ve arasta kısmında ayrıntılı onarım faaliyetleri yapılmıştır. Yine 1982-1988 arasındaki onarımlarda arastaya doğrudan bir ek dükkan dizisi daha eklenmiş ve caminin bezemelerinde restorasyon gerçekleştirilmiştir. Lala Mustafa Paşa Külliyesi’nde yapılan en kapsamlı restorasyon 2010 yılında tamamlanmıştır. 3.700.000 TL’ye mal olan restorasyon neticesinde külliyenin tamamı ayrıntılı onarıma uğramıştır.

Günümüzde Ilgın şehir merkezinde Şıhcarullah Mahallesi'nde bulunan Külliye yapılarında kesme ve moloz taş çeşitleri ve tuğla ağırlıklı olmak üzere, ahşap, kurşun, demir ve alçı değişen yer ve oranlarda kullanılmıştır.

Külliye tasarımında merkezde cami yer almaktadır. İç avlunun güneyinde bulunan ve kesme taş malzeme ile inşa edilen tek kubbeli cami, önünde üç birimli bir son cemaat yerine ve tek minareye sahiptir. Minare, kare planlı, prizmal kaideli ve silindirik gövdelidir. Caminin mihrap, minber, vaaz kürsüsü ve müezzin mahfili ahşaptır. İç avluda sekizgen planlı bir şadırvan yer almaktadır. Şadırvanın üzeri kurşun kaplı külahla örtülüdür. Külliyenin doğu kısmında yer alan han, günümüzde orta koridor, büyük ve küçük han olarak nitelendirilen üç bölümden oluşmaktadır. Orta koridor ve büyük han restoran olarak kullanılmaktadır. Küçük han ise Ilgın Belediyesi Konferans Salonu olarak hizmet vermektedir. Külliyenin han bölümüne batıda cami avlusundaki küçük kapıdan ve doğuda büyük kapıdan giriş sağlanmaktadır. Hanın iç avluya açılan kapısının kuzeyinde bulunan üzeri beşik tonozla örtülü penceresiz odanın vakfiyede belirtilen samanlık olduğu, aynı kapının güneyinde bulunan üstü kubbe ile örtülü kare planlı penceresiz odanın vakfiyede belirtilen depo olduğu düşünülmektedir. Avlunun kuzey doğusunda hana bitişik olarak yerleştirilen kubbeli ve kare planlı odalar, vakfiyede belirtilen tabhâne odaları olmalıdır. Caminin batısında dikdörtgen planlı üzeri aynalı tonozla kaplı sıbyan mektebi yer almaktadır. İmâret avlunun batısında yer almakta olup kuzey-güney doğrultunda uzanmaktadır. Yan yana üç kubbeden oluşan yapının tek kubbeli, kare planlı ve ayrı girişi olan bölümünün mutfak olabileceği düşünülmektedir. Günümüzde kafe olarak kullanılmaktadır. Dikdörtgen planlı iki kubbeli kısım ise belediye tarafından çeşitli etkinliklerde kullanılmaktadır. Avlunun kuzeybatısında imarete bitişik kubbeli ve açıklık iki mekân vakfiyede odunluk olarak belirtilen alan olmalıdır. Avlunun kuzeydoğusunda arastaya ve hana bitişik dikdörtgen planlı aynalı tonozla örtülmüş yapının fırın olduğu düşünülmektedir. Günümüzde kafe olarak kullanılmaktadır. Külliyenin kuzeyinde doğu-batı doğrultusunda uzanan, karşılıklı dükkânların yer aldığı arasta bulunmaktadır. Günümüzde kapalıçarşı olarak nitelendirilen arastanın üstü kapalı kısmında diğer bölüme göre daha geniş ve kare planlı 25 dükkân, üstü en son onarımda camla kapatılan kısmında ise dikdörtgen planlı 20 dükkân bulunmaktadır. Arastanın dört yönden girişi vardır. Güney kapısı iç avluya diğer kapılan sokağa açılmaktadır.

Haftanın her günü ziyaretçilere açık olan ve giriş ücreti alınmayan, Osmanlı menzil külliyelerin en güzel örneklerinden biri olan Lala Mustafa Paşa Külliyesi’nin arasta bölümünde alışveriş yapılabilir. haşmetli bir tarihi mekânda lezzetli yemekler yenebilir. Yaz aylarında avlusunda taş duvarların verdiği serinlikte közde yapılmış kahve ve çay içip Ilgın çoban böreğinin tadına da bakılabilir.