Çorum’un Alaca ilçesine bağlı Eskiyapar Köyü'nün sınırları içerisinde yer alan bu arkeolojik alan, örenyeri olarak kayıtlı bulunmaktadır. Alaca ilçesinin beş kilometre batısında, Boğazköy’ün 25 kilometre kuzeydoğusunda, Alacahöyük Örenyeri’nin 20 kilometre güneydoğusunda, Hüseyinabad Ovası’nda yer almaktadır. Eskiyapar, fazla yüksek olmayan bir İç Anadolu Höyüğü’dür. En yüksek yerinde kot 960 metre; yola göre yüksekliği 12 metredir. Doğu-batı yönünde 280 metre kuzey-güney yönünde ise 320 metredir. Ankara Anadolu Medeniyetler Müzesi ve Çorum Müzesi tarafından sürdürülen kazılar sırasında höyükteki yerleşim tabakaları (katmanları) ana hatlarıyla ortaya konulmuştur. Bu çalışmalarda höyükteki Eski Tunç Çağı’ndan günümüze kadar kesintisiz gelen yerleşimi sırasıyla şu şekilde belirlenmiştir: En altta bulunan yedinci tabaka Eski Tunç Çağı’nın son dönemine; altıncı tabaka MÖ ikinci bin yıla geçiş ve ilk aşamalarına; beşinci, dördüncü ve üçüncü tabakalar Eski Hitit Çağı’na; ikinci tabaka Orta Hitit Çağı’na; birinci tabaka ise Demir Çağı’na aittir. Bu sıralama höyüğün her yerinde aynı değildir.

Eskiyapar Höyüğü, Anadolu’da keşif ve kazı çalışması yapan yabancılar tarafından 1800’lü yılların ilk yarısından beri bilinmekte ve hakkında yazılar yazılmaktadır. Höyük üzerinde ilk arkeolojik çalışma, 1945 yılında Alaca Höyük kazısında görevli Ekrem Akurgal tarafından yapılmıştır. Akurgal, Eskiyapar’da bir sondaj gerçekleştirmiş ve burada Pazarlı ve Alaca Höyük’te temsil edilen medeniyetlerin bulunduğunu tespit etmiştir. Aynı yıl Ankara Medeniyetler Müzesi Müdürlüğü'nün arkeoloji heyeti Eskiyapar’da incelemelerde bulunmuştur. İncelemelerde, MÖ üç bin yılına ait bir kale duvarı kalıntısı ile Roma ve Bizans dönemlerine ait yazılı taş eserler görülmüştür. 1968 yılında ise Eskiyapar’dan boğa kabartmalı bir vazo Eskiyapar Köyü sakinleri tarafından bulunmuş, Ankara’daki Anadolu Medeniyetleri Müzesi’ne teslim edilmiştir.

Bu nedenle, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi tarafından 1968 yılında Eskiyapar’da ilk arkeolojik kazılar başlatılmıştır. Yapılan kazılarda, içinde altın ve gümüş eserlerinde bulunduğu A ve B olarak nitelenen iki farklı Eski Tunç Çağı hazineleri ayrı bir öneme sahiptir. Bulunan eserler, Eskiyapar’ın Hatti Çağı’ndaki önemini ve Ege Bölgesi’nden Mezopotamya’ya kadar uzanan kültürel ilişkilerini ortaya koymaktadır. Kazılar sırasında Eski Hitit tabakaları da ortaya çıkarılmıştır. Eski Hitit dönemi tabakasındaki kabartmalı vazo parçaları, dönemin diğer eserleri ile birlikte bulunmuştur. Çalışmalarla, Eskiyapar’ın kuzeydoğu ve batı bölgelerinde Hitit İmparatorluk çağına ait şehir surları temellerinin tespit edildiği belirtilerek, Alaca Höyük ve Boğazköy’dekilere benzer dikdörtgen planlı, taş döşeme avlulu İmparatorluk yapılarının varlığı ortaya koyulmuştur. Kazılar 1982 yılına kadar devam ettirilmiştir ve aynı yıl sonunda kazılara ara verilmiştir. Ara verilen dönemde, Höyük üzerindeki köy tamamen kamulaştırılarak boşaltılmış ve köy bugünkü yerine taşınmıştır.

Eskiyapar’da kazılar, yaklaşık yedi yıl sonra, Çorum Müzesi tarafından 1989-1992 yıllarında yapılan arkeolojik kazılar ile yeniden başlatılmıştır. Kazılarda; kolcuklu bronz Hitit baltası, iğne ve kanatlı ok ucu gibi eserler ile fritten yapılan Mısır kökenli bir Horus gözü tasviri de bulunmuştur. Bulunan Horus gözü, Eskiyapar’ın Ortadoğu ile kültürel ilişkilerindeki bir başka önemini vurgulamaktadır. Hitit döneminde de önemli bir merkez olduğu tespit edilen höyükte, Eski Tunç Çağı’na ait altın, gümüş, elektron süs eşyaları, Truva II hazineleriyle benzerlikler göstermektedir. Eski Hitit dönemine ait kabartmalı seramikler de, burada bulunan önemli eserlerdendir.

Eskiyapar Höyüğü’ndeki üçüncü dönem kazı çalışmaları 2010 yılından itibaren, Ankara Üniversitesi, Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi, Arkeoloji Bölümü tarafından yürütülmektedir. Bu kazılarda; Roma dönemi ve Helenistik dönemlerine ait bulguların yanında Eski Hitit döneminden seramikler, yuvarlak ağızlı ve uzun boyunlu testi, uzun boyunlu bir matara, geniş ağızlı vazolar, çanaklar, bir damga mührü ve alt seviyede kabartmalı bir vazo parçası ile ilk filolojik tablet parçası bulunmuştur.