Eskişehir’in Odunpazarı semtinde yer alan Cumhuriyet Tarihi Müzesi, Cumhuriyet döneminin Birinci Ulusal Mimarlık akımına uygun olarak tasarlanmış en eski binalarından biridir. Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk modern deneme ilkokulları olan Numune Mektepleri’nin Eskişehir’deki ilk örneğidir. Turan Numune Mektebi adı ile 1915-1916 yılları arasında inşa edilen binada, Kurtuluş Savaşı’na kadar eğitim verildi ve savaş yıllarında ise bina kapalı kaldı. Cumhuriyet döneminde kabul edilen Tehvid-i Tedrisat Kanunu gereğince bina, Turan İlkokulu adını aldı ve burada eğitime devam edildi. 1930 yılında, dört yıllığına Eskişehir Lisesi’ne devredilen bina, ardından önce defterdarlık ve sonrasında da Kız Ortaokulu olarak kullanıldı. 1955 tarihinde Maliye Bakanlığı, burayı Türk Silahlı Kuvvetleri’ne devretti ve bu tarihten 1977 yılına kadar askerlik şubesi olarak kamunun hizmetine tahsis edildi. Mülkiyeti hazineye ait olan yapı, 1980’li yıllarda Eski Eser olarak tescil edildi ancak uzun süre boş ve bakımsız kaldı. 05.09.1989 tarihli bir protokol ile nihayetinde Anadolu Üniversitesi’ne Cumhuriyet Müzesi olarak tahsis edildi.

Anadolu Üniversitesi, 23. 04. 1994 tarihinde düzenlediği törenle, binayı müze olarak hizmete açtı. Böylece bina, günümüzdeki halini aldı. Anadolu Üniversitesi’nin, 2013-2019 yılları arasında kapalı kalan müze için kendi öğretim elemanları ve öğrencileri ile yürüttüğü restorasyon çalışması sonucu müze, yeni ve dinamik bir çehre kazandı. Müzenin yeni kurgusu, Türk tarihinin sürekliliğini ve milli devletin doğuşunu vurgulamak üzerinedir. Üç katlı müzenin birinci katındaki koleksiyonda, Birinci Dünya Savaşı’nda, Kurtuluş Savaşı’nda ve Cumhuriyet döneminde Türk donanmasında kullanılmış gemi maketleri; XIX. yüzyıla ait tabancalar, tüfekler, kılıçlar ve çeşitli madalyalar ile bir kağnı yer almaktadır. Müze için özel olarak Devrim Erakalın tarafından yapılan Osmanlı Devlet arması da bu katta sergilenen önemli eserler arasındadır. Türklerin ilk devleti olan Büyük Hun İmparatorluğu’ndan Osmanlı İmparatorluğu’nun Birinci Dünya Savaşı’nda savaştığı cephelere kadar olan tarihsel süreç, kronolojik olarak sergilenmektedir. Milli Savunma Bakanlığı’nın çok ciltli kitabından alınan 1.600 Eskişehirli şehidin adları ve savaştıkları cephelere ilişkin bilgiler projeksiyon odasında gösterilmektedir. Böylece Milli mücadelede Eskişehir’in rolü, müze ziyaretçilerine aktarılmaktadır.

Müzenin ikinci katında Atatürk’ün özel eşyaları ile Atatürk döneminde yapılan devrimler kronolojik olarak sergilenmekte, video gösterimleri ile bu sergilemeler desteklenmektedir. Bunun yanında Atatürk’ün Onuncu Yıl Nutku’nu okuduğu video gösteriminin yapıldığı projeksiyon odası da Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş öyküsünü aktarmada önemli bir unsurdur. Eskişehir yöresine ait çok sayıda etnografik eserin de yer aldığı müze koleksiyonu, Eskişehir ETİ Arkeoloji Müzesi, Türkiye Lokomotif ve Motor Sanayii A.Ş. (TÜLOMSAŞ), Kültür ve Turizm Bakanlığı Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığından geçici olarak alınan eserlerle genişletilmiştir.

Cumhuriyet Tarihi Müzesi; Eskişehir Odunpazarı ilçesinin Paşa Mahallesi, Kemal Zeytinoğlu Caddesi'nde yer almaktadır. Türkiye Cumhuriyeti’nin tarihi geçmişinin belgelerle anlatıldığı bir müzedir. Cumhuriyet Tarihi Müzesi, mimarı Kemaleddin Bey olan birinci ulusal mimarlık dönemine ait bir bina içinde yer almaktadır. Mimar Kemaleddin Bey (1870-1927), Hendese-i Mülkiye’de mühendislik eğitimi almış, Berlin Charlottenburg Teknik Üniversitesi’nde mimarlık okumuş, Türk mimarlığında milli üslubun önemli öncülerden biridir. 

Cumhuriyet tarihi müzesinin binası bodrum, zemin ve birinci kat olmak üzere toplam üç kattan oluşmaktadır. Bodrum üç metre, zemin kat 4,70 metre, birinci kat ise 4,50 metre genişliğindedir. Yığma taş duvarlar şeklinde olan yapının iç mekânlarında çıta ve sıva kullanılırken; döşemeler, merdivenler, tavanlar ve kapılar ahşap işçiliğiyle yapılmıştır.

Bina, 1916 yılında yeni bir eğitim modeli olan “Eskişehir Turan Numune Mektebi” olarak hizmet vermiştir. Eskişehir Turan Numune Mektebi, daha sonraki yıllarda Yunan işgali sırasında hastane ve hapishane olarak kullanılmıştır. Cumhuriyet dönemine gelindiğinde sırasıyla ilkokul, Eskişehir Lisesi, defterdarlık ve askerlik şubesi olarak hizmet vermiştir. Yapı, 1994'ten bu yana müze olarak hizmet vermektedir. Bina, 23 Nisan 1994’te Eskişehir Anadolu Üniversitesi tarafından restore edilerek, yaklaşık yirmi yıldan bu yana müze olarak faaliyet göstermektedir. Müze, 2013 yılında restorasyon için kapatılmış, altı yıl hizmete açılmamış, 2019 yılında tekrar faaliyete geçmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin varoluşuna, Cumhuriyet tarihine, Cumhuriyet dönemine ışık tutan belgeleri, objeleri, eserleri barındırması bakımından Eskişehir’in kültürel tarihinin temsilinde önemli bir yer tutmaktadır.  

Müzenin bodrum üstünde yer alan iki katı (giriş ve birinci kat) sergi amaçlı kullanılmaktadır. Zemin katta “Eskişehirli Şehitler Anı Odası” ve farklı sergi bölümleri ve müze müdürünün odası yer almaktadır. Bölümler içinde Büyük Hun İmparatorluğundan Eskişehir’in kurtuluşuna kadar olan kronolojik tarihi bilgiler yer almaktadır. 

Zemin kat sağ ve sol koridorların duvarlarında, Atatürk'ün Amasya Genelgesi'nde söylediği "Ulusun bağımsızlığını yine ulusun azmi ve kararı kurtaracaktır." sözü ve Çanakkale’ye dair Darülfünun müderrislerinden İsmail Hakkı’nın söylemiş olduğu “Çanakkale müdȃfası bir hayat müdȃfasıdır” sözü yer almaktadır. Giriş katın sol tarafında yer alan “Eskişehirli Şehitler Anı Odasında” video ve ses gösterimi yapılmaktadır. Giriş sağ alanda, Abdülhamid Dönemi Devlet Arması, Savanora Yatı, Sütlüce Vapuru, Alemdar (Römork), Muavenat-ı Milli Muhrib, Yavuz Zırhlısı, Nusrat Mayın Döşeme Gemisi ve Bandırma Vapuru gibi önemli deniz taşıtlarının maketleri bulunmaktadır. Sağ koridorun sonundaki alanda tarihsel kronolojiyi takip eden Türk ve dünya tarihindeki önemli imparatorluklar ve olayları gösteren bir sergi alanı başlamaktadır. Burada sergilenen görseller şöyle sıralanmaktadır: Büyük Hun İmparatorluğu, Batı Hun İmparatorluğu, Avrupa Hun İmparatorluğu, Akhun İmparatorluğu, Göktürk İmparatorluğu, Avar İmparatorluğu, Hazar İmparatorluğu, Uygurlar, Karahanlılar, Gazneliler ve Büyük Selçuklu İmparatorluğuna ait tarihsel gelişim şemaları; Osmanlı İmparatorluğu dönemi, Ertuğrul Gazi, Karacahisar Fethi, Ankara Savaşı, Fatih Sultan Mehmet, Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim, II. Viyana Kuşatması, Lale Devri, II. Mahmut Dönemi, Tanzimat Dönemi, II. Abdülhamid Dönemi ve Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti; Birinci Dünya Savaşı'nın önemli cepheleri; Galiçya, Irak Cephesi, Hicaz Yemen Cephesi, Çanakkale Savaşları, Süveyş Kanalı-Filistin-Suriye Cephesi ve Kafkas Cephesine ait görseller yer almaktadır. 

Zemin kat sol koridor alanında ise Kurtuluş Savaşı'nın aşamaları sergilenmektedir. Çanakkale Savaşı, Mondros Ateşkes Antlaşması ve işgaller, Eskişehir'in İngiliz işgali ve Odunpazarı mitingi, Erzurum Kongresi, Amasya Genelgesi, Sivas Kongresi ve TBMM'nin açılması, Birinci ve İkinci İnönü Savaşları, Sakarya Meydan Savaşı, Büyük Taarruz ve Eskişehir'in kurtuluşuna ait görseller bu kısımda yer almaktadır. Bu alandaki cam fanuslarda ise dönemin askeri ve günlük yaşam objeleri sunulmaktadır. Sergilenen objeler arasında matara, dürbün, tabanca, mermiler, tüfekler, süngüler, çarıklar, yemek kabı, pusula, üniforma düğmeleri, cam şişeler, kurşunlar, kılıçlar ve diğer savaş malzemeleri dikkat çekmektedir. Zemindeki orta alanda ise tekerlekli bir kağnı yer almaktadır.

Üst kata çıkan helazonik merdivenler boyunca Cumhuriyet dönemine ait Mustafa Kemal Atatürk’ün on adet fotoğrafı yer almaktadır. Üst katta Uzman Odası, Eskişehir Eğitim Tarihi Odası, Eskişehir Sanayi Tarihi Odası, Eskişehir Etnografik Objeler Odası, Turan Numune Mektebi Eğitim Araçları Odaları, Eskişehir Basın Tarihi Odası, Cumhuriyet Dönemi Özel Günlere Ait Basın Tarihi Odası, Devrimler Kronolojisi Odası 1. Devrimler Kronolojisi Odası 2. Atatürk’ün 10. Yıl Nutku Odası, Atatürk'ün Özel Eşyaları Odası bulunmaktadır. 

Üst kattaki sağ koridorun devamında Eskişehir Eğitim Tarihi Odası bulunmaktadır. Bu odada, daktilo, telefon, dolma kalem, ölçü kapları, göz modeli gibi eğitimde kullanılan araç ve gereçler yanında, Eskişehir'de açılan okulların isimleri de tarihleri itibariyle sıralanmaktadır. Bunlar; 1914 Darülmuallimin (Erkek Öğretmen Okulu), 1915 Eskişehir’de Liva Encümen kararıyla Anaokulu, 1915 Dârülmuallimât (Kız Öğretmen Okulu), 1916 Turan Numune Mektebi, 1923 Cumhuriyet İlkokulu, 1925 Malhatun İlköğretim Okulu, 1930 Eskişehir Lisesi (Atatürk Lisesi), 1936 Mahmudiye Eğitmen Kursu, 1939 Mahmudiye Köy Öğretmen Okulu, 1940 Çifteler Köy Enstitüsü, 1942 Eskişehir Ticaret Lisesi, 1942 Sanayi Mektebi, 1942 TCDD Meslek Lisesi, 1952 Adalet İlkokulu, 1955 Eskişehir Koleji, 1958 Anadolu Üniversitesi, 1993 Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2018 Eskişehir Teknik Üniversitesi. 

Üst kattaki diğer oda, Eskişehir Sanayi Tarihi Odası'dır. Eskişehir'in havacılıktaki gelişmeleri, cer atelyesi, şeker fabrikası hakkında bilgiler burada sunulmaktadır. Orta alanda cam fanus içerisinde ise daktilo, pürmüz, ampermetre, avometre gibi cihazlar yer almaktadır. Yan oda içerisinde ise cer atölyesi TÜLOMSAŞ videosu sunulmaktadır. Bu koridorun devamında Eskişehir Etnografik Objeler Odası vardır. Osmanlı dönemine ait 1XVIII. ve XIX. yüzyıla ait kumaşlar, elbiseler ve takılar sergilenmektedir. Bu kattaki bir başka oda Turan Numune Mektebi Eğitim Araçları Odasıdır. Burada Turan Numune Mektebi'ne ait çini örnekleri, kayıt defteri, gaz lambası, borazan, gramafon, radyo vb. objeler ve döneme ait fotoğraflar görülmektedir. Aynı zamanda, oda içerisinde mektep ile ilgili video gösterilmektedir. Bu oda içinde yer alan iç odada çeşitli görseller ve fanuslarda dönemin termometre, pusula, telgraf, fiş kutusu gibi ürünleri sergilenmektedir. 

Üst kattaki koridorun orta kısmında, 15 Temmuz direnişi ve darbe girişimi başlığıyla ilgili görseller bulunmaktadır. 

Üst kat sol koridorda ilk olarak Eskişehir Basın Tarihi Odası yer almaktadır. Burada Osmanlı dönemine ve Cumhuriyet dönemine ait toplam elli dört gazete sergilenmektedir. Bu gazeteler içerisinde Sakarya, Güzel Eskişehir, Eskişehir Postası, Yeni Gazete, Eskişehir, Mihrak, Hür Millet, Halkçı Porsuk, Sesışık, İbret, İstikbal, Balo Gazetesi, Çiftçi gazetesi, İşçinin Sesi, Kültür Öğrenci Gazetesi, Meydan Karadayındır, Her Sabah, Kocatepe, İleri, Hukuk Dergisi, Osmanlı dönemine ait gazeteler, Bizim Çevre, Sakarya, Politika, İnkılap, Saksağan, Eskişehir Ticaret Gazetesi, Fazilet, Hakikat, Yeşil Nur, İstikbal, İbret, Bozdağ, Anadolu, Eskişehir, Mücadele, Hakimiyet, Her Sabah, Demokrat Eskişehir, Hürbilek gibi yayınlar bulunmaktadır. Bu kattaki sol koridordaki bir diğer oda “Cumhuriyet Dönemi Özel Günlere Ait Basın Tarihi Odasıdır”. Osmanlıca gazeteler, Vakit, Son Posta, Ulus, Akşam, Cumhuriyet, Hürriyet Gazeteleri gibi yirmi adet gazete bulunmaktadır. Koridorun devamında “Devrimler Kronolojisi Odası 1” bulunmaktadır. Video gösterisiyle farklı bir anlatım kazandırılmış olan bu odada saltanatın kaldırılması, Lozan Barış Antlaşması, Cumhuriyetin ilanı, halifeliğin kaldırılması bilgilerine yer verilmiştir ve görsellerle desteklenmiştir. Devrimler Kronolojisi Odası 2’de ise Tevhidi Tedrisat Kanunu, Şapka Giyilmesi Hakkında Kanun, Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklarla Birtakım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun, Türk Medeni Kanunu, Harf Devrimi, Kadınların Seçme ve Seçilme Hakkı Kazanması gibi önemli devrimlere ait görseller sergilenmektedir. Ayrıca orta kısımda şu gazeteler de yer almaktadır; Cumhuriyet, Osmanlı Gazetesi, Türkçe Gazete, Karikatür, Türk Alfabesi, İlk Öğretim, Köylünün Gazetesi, Karagöz.  

Üst kattaki sol koridorun devamında yer alan Atatürk'e ait odalara gelindiğinde ilk odada; Atatürk'ün 10. Yıl Nutku, O’nun sesi eşliğinde okunmakta ve döneme ait video slayt gösterilmektedir. Burada video seyretmek için bir oturma alanı da mevcuttur. Bu katta ayrıca, Atatürk'ün özel eşyalarının sergilendiği iki ayrı oda daha bulunmaktadır. Bu odalarda, Atatürk'e ait bazı gömlek, kılıç, baston, kül tablası, eldiven, ayakkabılar, çoraplar, kravat, mutfak araç-gereçleri, mendiller bulunmaktadır. Müzenin sol koridor duvarı boyunca Atatürk’ün altı adet fotoğrafı asılı bulunmaktadır. 

Müzede Türkiye Cumhuriyeti’nin tarihine ışık tutan zengin içeriği, detaylı düzenlemesi ve modern dizaynı ile ziyaretçilere kapsamlı bir yakın tarih yolculuğu sunulmaktadır. Müze pazartesi günleri hariç, haftanın her günü 10.00-17.00 saatleri arasında ücretsiz olarak hizmete açıktır.