Arkeolojik yüzey araştırmaları, geçmişin toprak üstü düzlemde görünür öğelerini keşfetmek için arkeologlar tarafından belirli sorular ve sorunlar etrafında gerçekleştirilen bir saha çalışması biçimidir. Genellikle kapsamlı arkeolojik çalışmaların ilk aşamasını temsil eden yüzey araştırmaları inşaat, yol yapımı veya baraj projeleri gibi alt ve üstyapı projeleri öncesinde arkeolojik varlıkların görebileceği zararı değerlendirmek ve önlemek adına da yapılmaktadır (Ammermann 1981). 

Yüzey araştırmaları arkeolojik saha çalışmalarının temel bir diğer yöntemi olan kazı çalışmalarının bir parçası olmaktan çok, kazı çalışmalarından elde edilemeyecek bölgesel örüntüler, yerleşim veya arkeolojik malzeme dağılımı, yoğunluğu, arazi kullanımı, çevresel tercihler gibi daha geniş ölçekli araştırma sorularına cevap bulabilmek adına da gerçekleştirilmektedir (Banning 2002; Beex 2014; Renfrew ve Bahn 2017).  

Yüzey araştırmaların temel metodu bir grup arkeolog tarafından belirlenmiş olan bir alanda yürüyüş yaparak toprak üstündeki arkeolojik buluntuların tespit edilmesi şeklindedir. Yüzey araştırmalarının tarihsel arka planı arkeolojik unsurların ilk olarak belgelenmeye başlandığı XVI. yüzyıla kadar geri götürülebilmektedir. Ancak bu dönem araştırmalarını arkeolojik amaçlardan ziyade kaşiflik ve/veya maceraperestlik kavramları üzerinden değerlendirmek gerekmektedir (Banning 2002; Ammerman, 1981). Arkeoloji bilimi açısından daha anlamlı olan tarihçe için en erken çalışmalar XX. yüzyılın başında gerçekleştirilmeye başlayan ve arkeolojik sorulara sahip olan öncü çalışmalardır. Özellikle 1930’lar sonrasında giderek daha sistematik hale gelmeye başlayan çalışmalar 70’li yıllara kadar yerleşim tespiti odağında devam etmiştir. 70’li yıllar sonrasında “Yerleşim Dışı Yüzey Araştırması (No Site Survey – Off Site Survey)” ve “Peyzaj Arkeolojisi (Landscape Archaeology)” gibi kavramların gelişmesi ile yerleşim tespiti odaklı çalışmaların yanına tematik çalışma konularına odaklanmış yüzey araştırmaları da eklenmeye başlamıştır (Beex 2014; Banning 2002; Ammerman 1981). XX. yüzyılın sonuna gelindiğinde ise gelişen teknolojiyle birlikte bilgisayar destekli çalışmalar artmış ve yüzey araştırmaları hava fotoğrafları, hava araçları, lazer tarama, jeofizik uygulamaları ile desteklenmeye başlamıştır (Peter vd. 2022; Mantovan ve Nanni 2020).

Bahsedildiği üzere yüzey araştırmaları çeşitli biçimlerde çeşitli amaçlara yönelik yapılmaktadır. Bu bahiste yüzey araştırmaları temel olarak yoğunlaştırılmış, tematik ve kültür envanteri çalışmaları şeklinde üç temel grup altında değerlendirilebilmektedir. Yoğunlaştırılmış çalışmalar; çalışma konusu odağında oldukça dar bir alanda bütün bir alanı taramayı, tematik çalışmalar; tekil bir çalışma sorusuna cevap vermeyi, kültür envanteri çalışmaları ise belirli bir bölgedeki bütün arkeolojik envanteri kaydetmeyi ifade etmektedir. 

Yüzey araştırması projelerinin tasarlanma aşamaları, çalışma sorusu, çalışma bölgesi, arkeolojik literatürün taranması, çalışılan arazinin çevresel özellikleri anlamak adına jeolojik, topografik ve çeşitli diğer haritaların incelenmesi şeklinde sıralanabilir. Bu tasarım ardından çalışma projelendirilerek ilgili kurumlara sunulmaktadır. Ülkemizde yüzey araştırmaları Kültür ve Turizm Bakanlığı iznine tabii ve bakanlığın himayesinde gerçekleştirilebilmektedir. Her bir yüzey araştırması bir proje olarak hazırlanmakta ve Kültür bakanlığı onayı sonrasında yüzey araştırmasına atanan en az bir bakanlık temsilci gözetiminde yapılabilmektedir.