Üç Kümbetler

Doğal ve Kültürel Miras Mezarlık Alanı Kümbet

Rabia Ana Mahallesi’nde bulunan kümbetlere Üç Kümbetler adı verilmektedir. Üç Kümbetler olarak adlandırılmasına rağmen çevrili alanda dört kümbet bulunmaktadır. Fakat bunlardan biri mimari anlamda kare şeklinde yapılmıştır ve diğer kümbetlere benzememektedir. Üç Kümbetler, Erzurum Çifte Minareli Medrese ve Ulu Camii’nin güneyinde konuşlanmıştır. Etrafında Erzurum’un tarihi ve kültürel açıdan önem taşıyan çok sayıda eseri bulunmaktadır. Üç Kümbetler’in doğusunda Mehdi Abbas Türbesi, güneyinde Rabia Hatun Türbesi ile Çeşmesi ve Tek Mezar ile Çeşmesi, kuzeyinde Gürcü Mehmet Paşa Camii ve Çeşmesi bulunmaktadır.

Üç Kümbetler’den sekiz köşeli ve üzerinde süslemeler ve ikonografik simgeler bulunduranının Saltuklu hükümdarı İzzettin Saltuk adına yaptırıldığı düşünülmektedir. Türbe 1956 yılında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından restore edildi. Türbenin birçok Türk İslam türbesinde olduğu gibi cenazelik veya mumyalık adı verilen yer altında bir kabir odası bulunmaktadır. Cenazeliğin kubbesi zaman içerisinde yıkılmıştır. Restorasyon esnasında cenazeliğin üzeri örtülmüş ve kapısı da türbenin içine doğru açılmıştır. Türbenin içerisine takip eden süreçte 1332’de (H.732) öldüğü tespit edilen Reşit oğlu Taceddin’e ait mezar taşı yerleştirilmiştir. Kümbetlerin içerisinde mermerle veya çiniyle kaplanmış olmaları ihtimali olan sandukalar da bulunamamıştır. Dolayısıyla türbelerde kaç kişinin defin edilmiş olduğu da belirlenememiştir. Emir Saltuk Türbesi’nin üzerinde bulunan nişlerde Orta Asya Türk Mitolojisini yansıtan ikonlar bulunmaktadır. Aslan vücutlu iki kartal, boynuzlu öküz ve boynuzların üzerinde insan kafası, kartal, güneş sırtlı tavşan, ikiz ejder, çiçek ve kartal gibi semboller ile Türk mitolojisi yansıtılmaya çalışılmıştır.

Diğer iki kümbetin ise kitabesi bulunamadığı için yapıldığı dönem ve kimler adına yapıldığı tam olarak bilinmemektedir. Koruma alanının girişindeki tabeladaki açıklamalara göre diğer iki kümbetin tahmini olarak XIII. yüzyıl sonları veya XIV. yüzyıl başlarında yapıldığı tahmin edilmektedir. İkinci kümbetin batı penceresinin üstünde bir mermer olmasına rağmen üzerinde herhangi bir yazı bulunmamaktadır. Kitabenin Erzurum’un çeşitli dönemlerde istila edildiğinde yok edildiği düşünülmektedir. Üçüncü kümbetin içerisinde kabir odası, sanduka veya kitabe tespit edilememiştir. Diğer türbelerin Emir Saltuk’un oğlu Kızıl Arslan Mehmet, onun oğlu Melik Şah veya Melik Alâeddin’e ait türbeler olabileceği de düşünülmektedir. Çünkü Emir Saltuk’un türbesinin yanında oğlunun ve torunun türbesinin bulunması Türk töresi açısından doğal bir durumdur. Üç Kümbetler’in, 2013 yılında alınan karar doğrultusunda Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından çevre düzenlemesi yapılmış ve alan koruma altına alınmıştır. Ardından 2020 yılında TOKİ ve Erzurum Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı'nın ortak projesi ile Kale ve Üç Kümbetler Çevresi Millet Bahçesi Projesi başlatılmış ve 2021 yılının sonuna kadar bitirilmesi planlanmıştır.

Erzurum’un tarihi resimlerinden anlaşıldığına göre Üç Kümbetler’in etrafında tahminlere göre Selçuklu ve Osmanlı döneminden kalan bir mezarlık bulunmaktaydı. Mezarlık çevre düzenlemesi amacıyla kaldırılmış ve toplum hafızası olumsuz yönde etkilenmiştir.

Üç Kümbetlerin yanı başında kare şeklinde dördüncü bir türbe daha bulunmaktadır. İçinde kabir bulunamamış olan bu türbenin halk tarafından mescit olarak inşa edildiği de düşünülmüştür. Bu düşünceden dolayı da Üç Kümbetler adı verilmiş ve bu şekilde anılmaya devam etmektedir.

Yararlanılan Kaynaklar

Beygu, A. Ş. (1936). Erzurum Tarihi Anıtları Kitabeleri. İstanbul: Bozkurt Basımevi; Denknalbant, A. (2012). Üç Kümbetler. İçinde; TDV İslam Ansiklopedisi, cilt-42 (ss. 276-277). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı; Gündoğdu, H. (1985). Geçmişten Günümüze Erzurum ve Çevresindeki Tarihi Kalıntılar. İçinde; A. Kara (Düzl.), Şehri Mübarek Erzurum (ss. 137-240). Erzurum: Erzurum Belediyesi Kültür Yayınları; Konyalı, İ. H. (1960). Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi. İstanbul: Erzurum Tarihini Araştırma ve Tanıtma Derneği Yayınları; Sağsöz, A. ve Özgen, S. (2005). Tarihi Erzurum Kenti Üç Kümbetler ve Çevresinde Bir Analiz Çalışması, Belleten, 69(256): 841-858.