(Tarz-ı Hususi) Tarsusi Kahve

Gastronomi Türk Mutfağı Doğal ve Kültürel Miras İçecek

2024

Türk kültürünün en önemli içeceği olarak bilinen kahve, Türklere ait pişirme yöntem ve tekniği ile Türk Kahvesi olarak ün kazanmıştır. Kahve, Arapça özsuyu çekilmiş koyu şey anlamına gelen “kahvat” sözcüğünden gelmektedir. Anavatanı Afrika olan kahve Osmanlı’ya geldiği andan itibaren sosyal, kültürel, gündelik, iktisadi, siyasi ve dini yaşamı derin bir şekilde etkilemiştir.

Osmanlı'da kahvenin adının geçtiği ilk kayıtlar ise Barbaros Hayrettin Paşa’nın bağış belgesinde görülür. Ayriyeten Barbaros Hayrettin Paşa 1539 tarihinde kaydettirdiği aile vakfına ait mülklerinden biri olarak bağışladığı evinde kahve odasının bulunduğu bilinmektedir. Bunun yanında Kâtip Çelebi kahvenin, gemilerle 1542 tarihinde İstanbul’a geldiğini kaydetmiştir. Prof. Dr. Kemalettin Kuzucu'ya göre de, kahve İstanbul’a geldiğinde ilk olarak tarikatların ilgisini çekmiş olup böylece Kalanderî, Halvetî ve Bektaşî tekkelerinin vazgeçilmez bir içeceği olmuştur. Halvetî tarikatına mensub olan Kanunî Sultan Süleyman’ın sarayında kahvecibaşılık kurumu kurulduğu bilinmektedir. Böylelikle Afrika kökenli kahve, Osmanlı kültüründe hızlı bir şekilde saray mensuplarından başlayarak toplumun en alt kesimlerine kadar tüm çevrelerde tutku haline gelmesi ve kahvehanelerin kurulmasına neden olmuştur.  Kahvehanelerin yaygınlaşması ile birlikte dönemin önde gelen entelektüelleri, düşünürleri ve edebiyatçıları bu kahvehanelere giderek edebi, sosyal, kültürel, siyasi ve entelektüel tartışmalar yapmışlardır.

Türk kahvesinin kavrulmasında, öğütülmesine, kullanılan araç gereçlerinden, pişirilmesine ve sunumuna kadar ülkemizde farklı sosyal ve kültürel gruplar tarafından üzerinde mutabakata varılmış bir gelenek ve kültür olmuştur. Günümüzde özellikle popüler kültürle birlikte oluşan kültürler arası etkileşimin daha fazla artmasıyla dünyanın neresine gidilirse gidilsin Türk kahvesi adı ve kimliği uluslararası alanda Türk kültürüne ait bir değer olarak kabul görmektedir. Bunun en büyük sebebi kahvenin Türkiye’de yetiştirilmiş olması değil, kahvenin Türklere ait farklı bir teknikle pişirilmesidir. 

Türk kahvesinin her yöreye özgü farklı pişirme yöntemleri olsa da Ege ve Akdeniz ahalisinde süvari, Anadolu’da ise Tarz-ı Hususi olarak bilinen kahve, Türk kahve çeşitlerinde önemli yere sahiptir.  Tarz-ı Hususi kahve Türkiye’de tüketilen geleneksel Türk kahve çeşitlerinden biridir. Türk kahvesinden farklı olarak tarzı hususi fincanlarla değil, camdan yapılan ince belli çay bardakları ile servis edilmesidir. Bunun yanında pişirme yöntemi ve kullanılan kahvenin türü de aynıdır. Tarz-ı Hususi kahvesi bazı bölgelerde “tarsusi” olarak da bilinmektedir. Tarsusi isminin, Mersin'in Tarsus ilçesinden geldiğine dair rivayet eden anlatılar olsa da, bilimsel çalışmalar bu ismin Mersin Tarsus’a ait olmadığını vurgulamaktadır. 

Tarz-ı Hususi, Osmanlı Türkçesinde “kişiye özel” anlamına gelmektedir. Böyledir ki Tarz-ı Hususi kişiye özel yapılan kahve anlamında kullanılmaktadır.  

Osmanlı Dönemi'nde, Ege efelerinin nargile içerken yanında Türk kahvesi tükettiği bilinirken, fincanla sunulan kahve’nin nargileden önce bitmesi nargile içen efelere sorun oluşturmuştur. Bu nedenle efelerin nargile keyifleri bitene kadar kahvelerin bitmemesi için fincanda servis edilen kahveleri çay bardağında istemeye ve içmeye başlamışlar. O dönemde kimse çay bardağıyla kahve içmediği için bu kahvenin adı efelere özel anlamında gelen Tarz-ı Hususi (kişiye özel) olmuştur. Bununla birlikte o dönemde efelerin kahvesi olarak da ünlenmiş ve Tarz-ı Hususi kahve fincanı da artık ince belli çay bardakları olarak kalmıştır. 

Tarsusi kahve, Türk kahvesi yapımında kullanılan kahve ile yapılmaktadır. Kullanılan malzeme olarak kişi başına bir çay bardağı dolusu soğuk içme suyu, tercihe göre şeker (az şekerli için yarım çay kaşığı, orta şekerli için bir çay kaşığı, şekerli için iki çay kaşığı), her bardak için bir tatlı kaşığı olacak şekilde ince öğütülmüş kahve, cezve, kişi sayısı kadar çay bardağı, servis için ise çay tabağı ve bir kaşık ile servis edilmektedir.

Tarz-ı Hususi Kahve yapımı ise şöyledir; 

  • İlk olarak soğuk su, kahve ve istenilen miktarda şekeri cezve içerisine koyulur.
  • Kaşık yardımıyla henüz ateşe koymadan iyice karıştırın. Kahve topaklarının suyun içinde tamamen erimiş olmasında dikkat edilir.
  • Cezveyi en kısık ateşe koyun ve karıştırmayı bırakılır.
  • Kahve pişene kadar başından ayrılmayın ve kısık ateşte yavaş, yavaş kabarmasına izin verilir.
  • Kahve kabarmaya başladığında kaynamasına izin vermeden ocaktan alınır.
  • Kaşık yardımıyla kahvenin üzerindeki köpükleri bardaklara paylaştırılır. 
  • Kalan kahve kısık ateşe tekrar koyulur ve 25-30 saniye tekrar kabarmasını beklenir.
  • Yeniden kabaran kahve ocaktan alınır ve çay bardaklarına eşit şekilde paylaştırılır.
  • Bu aşamada kahvenin köpüğünü söndürülmemesi için, kahve yavaş ve olabildiğince bardağın kıyısından dökülür.
  • Çay bardaklarını tabaklara yerleştirilir. İsteğe göre yanında Türk lokumu ya da çikolata ile ikram edilir. 

Tarsusi kahvenin yapımında püf noktalarda mevcuttur;

  • Tarsusi kahve yapımında kesinlikle soğuk su kullanılmalıdır. Soğuk su, ateşte daha geç ısınır. Bu da, kahve telvelerini su ile temas süresini uzatır ve kahvenin aromasını suya tam olarak verebilmesini sağlar.
  • Kahve tadı çok yoğun ya da çok hafif gelirse, kullanılan kahve miktarında değişiklik yapılabilinir.
  • Daha acı bir tat elde etmek isterseniz kahve miktarını bir suçuk tatlı kaşığına çıkarılır. Daha hafif bir tat için kahve miktarını bir çay kaşığına düşürülür.
  • -Kahveyi ateşe koyduktan sonra içerisine kesinlikle kaşık sokulmamalıdır ve karıştırılmamalıdır. Bu kahvenin köpüğünün sönmesine neden olur.
  • -Kahve, kesinlikle kısık ateşte pişmelidir. Çok yüksek ateş, kahvenin hemen kaynamaya başlamasına neden olur. Bu durumda kahve yanar.
  • -Tarsusi kahvesi, kısık ateşte, yavaş yavaş pişirilmeli, kahve telveleri özünü suya yavaş yavaş bırakmalıdır.
  • -Kahveyi yaparken musluk suyu kullanılmamalıdır. Musluk suyu klorlu olduğu için, kahvede kötü bir tat bırakma ihtimali yüksektir. Bunun yerine şişe su ya da arıtılmış içme suyu tercih edilir.

-En sonunda kahve ince belli cam çay bardağında servis edilir.

Yararlanılan Kaynaklar

https://www.bikahvearasi.com/tarz-i-hususi-kahve/, (Erişim tarihi: 13.01.2023); https://www.nisanyansozluk.com/kelime/kahve, (Erişim tarihi: 13.01.2023); Karhan, J. (2021). Toplumsal Ve Kültürel Bir İçecek: “Türk Kahvesi”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 52: 149 - 165.