Koşer

Gastronomi

Maddeye katkıda bulunan yazarlar:
Yazar: Hüseyin ÖNEY (2019) (Madde metni için tıklayınız)
Yazar: Zehra DILISTAN SHIPMAN (2020) (Madde metni için tıklayınız)
1 / 2

Kosher, İbranice’de uygun anlamına gelmektedir. Koşer (kaşer) olarak adlandırılan yiyecek ve içecekler; din adamları (hahamlar) tarafından yapılan kontrollere göre üretimi gerçekleştirilen yiyecek ve içeceklerdir. Bir yiyeceğin veya bir yemeğin helal olup olmadığı koşer olup olmamasına bağlıdır. Koşer yiyecekler helaldir ve yenilmesinde bir sakınca yoktur. Koşer olarak kabul edilmeyen yiyecekler ise Terefa olarak adlandırılır. Bu yiyeceklerin tüketilmesi haramdır. Koşer sözlükte; uygun, münasip gibi anlamlara gelmektedir. Musevilikte dini bir terim olarak en genel anlamıyla, şofar, tefillin veya mikve gibi herhangi bir nesnenin ibadete uygunluğunu, daha özel anlamda ise Yahudi hukuk ve geleneğinde yenilmesine izin verilen gıdalar ve bunlarla ilgili kurallar anlamına gelmektedir.

Koşer olarak tanımlanmış gıdalarla beslenmenin ve kurallara uygun tüketiminin insan sağlığına olumlu katkılar sağlayan diyetlerden biri olduğunu ifade edilmektedir. Koşer kuralları sadece sağlıklı beslenmeyle alakalı değildir. Koşer kuralları aynı zamanda hayata duyulan saygı, yiyeceğin kutsanması ve bu şekilde insanın kendini kutsanmış hissetmesiyle de ilgilidir. Yiyecek ve içeceklerin kutsanmasını sağlamak için bir şeyler yenilip içilmeden önce beraha adı verilen bir dua okunur. Kurallar saf ve temiz olanla saf olmayanı ayırt edebilmek üzerine kurulu olup, insan bunu hayatının her safhasına uygulayabilir. Neyin koşer sayılıp sayılmayacağını belirleyen kurallara ise kaşerut ya da kaşrut kuralları adı verilmektedir. Museviliğe göre; yenilmesi serbest veya yasak olan hayvanların listesi Tevrat’ta verilmektedir.

Koşer kuralları içinde en temel olan kural et ve sütü karıştırmamaktır. Et ürünleri ve sütü ürünleri karışmamalı ve birlikte tüketilmemelidir. Hatta bu kural et veya sütü ürünü tükettikten sonra diğerinin ne kadar süre sonra tüketilebileceği konusunda bile kuralı bulunmaktadır. Bu kurallar uygulanmasında oldukça duyarlık ve hassasiyet gösterilmektedir. Diğer kesin bir kural da her ne olursa olsun hiçbir zaman kan tüketilmemesi gerekliliğidir. Domuz, kemirgen, yırtıcı kuş gibi hayvanların yenilmesi de kesinlikle yasaklanmıştır. Kurallar bundan ibaret değildir. Hatta oldukça da ayrıntılıdır. Bazı balık türlerinde birtakım kısıtlama ve yasaklar söz konusudur. Kabuklu su ürünlerinin ve yumuşakçaların tüketilmesi tamamen yasaklanmış, diyetlerin dışında olan besin gruplardandır. Sınırlamalar ve kısıtlamalar çoğunlukla hayvansal gıdalarla ilgiliyken bitkisel gıdalarda bazı kısıtlamalar söz konusudur. Bitkilerle ilgili kısıtlamalarda bulunmaktadır. Bu kısıtlamaların en önemlisi tüketilecek bitkisel gıdalar her türlü zararlı, böcek, asalak ve haşarattan arındırılmış olması gerekmektedir.

Koşer kavramının karşılığı olarak Türkçe’ye dinen uygun, mubah, caiz, helal olarak çevrilebilir. Böyle çevrilmekle birlikte İslam Ansiklopedisi’nde koşer kelimesinin tam olarak helal anlamına gelmediği vurgusu yapılmaktadır. Ansiklopedide koşer, helel sayılan şeyleri ima etmekle birlikte ek bir açıklama yapılarak “İslâmî anlamda helâl anlayışını belirtecek herhangi bir muhtevaya sahip değildir” denilerek koşer ve helal anlayışının detayda kimi farklılıkları olduğu yönünde açıklama yapıldığı görülmektedir.

Koşer, aynı zamanda onay belgesidir. Nasıl gıdalara, yiyecek ve içeceklere çeşitli kurum ve kuruluşlardan alınan ve tüketime uygunluğunu belirten sertifikalar veriliyorsa Musevilik dinine inanan insanlar için üretilen gıdanın tüketilebilir olduğunu gösteren bir çeşit onay belgesidir. Ürünler belgelenmeden önce belgeleme yetkisine sahip dini kurumun yetkililerinin firmayı ve ürünleri incelmesi ve ürünlere onay vermesi gerekmektedir. Ancak bundan sonra gerekli koşer sertifikası verilmektedir veya koşer ürün sayılmaktadır Tıpkı İslam inancındaki haram ve helal kavramları, tüketilen gıda ürünlerinin tüm safhalarını nasıl kapsıyorsa koşher de Musevilikteki tüketilebilir gıda ürünlerini kapsar. Tüketilecek gıda ürünlerinin kurallarını belirleyen hükümlere kaşerut veya diğer kaşrut hükümleri denilmektedir.

İslam’da helal gıda sertifikası gibi kaşerut sertifikası verilmektedir. Yapılan araştırmalarda kaşerut gıdaların pazarlardaki payını giderek arttırdığı görülmektedir. Bu da Yahudiler haricinde de çok farklı kesimin tercih koşer sertifikalı ürünleri tercih ettiğini göstermektedir. Günümüzde Ortodoks Yahudiler bu kuralları katı bir şekilde devam ettirirken, muhafazakâr Yahudiler bunları gelenek olarak kabul etmekle birlikte, uygulama konusunu ve sınırını kişinin seçimine bırakmaktadır. Liberal Yahudiler ise büyük oranda koşer uygulamasını terk etmiş durumdadırlar.

Yararlanılan Kaynaklar

Allen, J. E. (2004). Turning to Kosher Cuts, Los Angales Times (2 Şubat); Demirci, K. (2019). Helal, İslam Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/helal, (Erişim tarihi: 12. 12. 2019); Gürkan, S. L. (2019). Ana Hatlarıyla Yahudilik. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları; Kurt, A. O. (2010) Yahudilikte Koşer ve Koşer Ekonomisi, C.Ü. İlahiyat Fakültyesi Dergisi, 14 (2): 103-149; Werblowsky, R. J. Z. (1997). Kasher and Jewish Religion, İçinde; R. J. Zwi Werblowsky-Geoffrey Wigoder (Editörler), The Oxford Dictionary. New York: Oxford University Press.

2 / 2

İbranice, Koşer “uygun ve doğru anlamına” gelen bir kelimedir. Musevi cemaatinin Tevrat’a uygun dini beslenme kurallarına uyan yiyecek ve içecekleri tanımlamak üzere kullanılır. Binlerce yıldır din temsilcisi olan Hahamlar bu yasaları yorumladılar ve onları çağdaş durumlara uyguladılar.

Koşer yasaları oldukça karmaşık ve kapsamlıdır. Her ne kadar, “kashrut”'un gözetilmesinin yardımcı bir hijyenik fayda olarak anlatılsa da aslında nihai amaç ve mantık Tevrat'ta ifade edildiği gibi İlahi İrade'ye uymaktır. “Kaşrut”, Musevilerin yemesine izin verilen yiyecekler ve bu yiyeceklerin dini yasalara göre nasıl hazırlanması gerektiği anlatan bir diyet yasasıdır.

Yiyeceklerin koşer olması için uygun kaynaklardan gelmesi ve uygun şekilde hazırlanması gerekir. Bu, pişirme ve yemek alanlarının yanı sıra tüm pişirme ve yemek kaplarının işlenmesini de içerir.

Bir ürünün “Koşer” sertifikalı olması için üretimde kullanılan her bileşenin, varsa gıda katkı maddelerinin ve üretimin yerinin de Koşer sertifikalı veya Koşer yetkisi olan kurum tarafından onaylanmış olması gereklidir. Zira eğer üretim yapılacak olan mekân ve ekipmanlar aynı zamanda koşer olmayan ürünler üretmek için kullanılıyorsa, ürünler koşer olmayan hale getirilebilir.

Koşer yaşam tarzının temelinde et ve süt ayrımı vardır. Et ve süt ürünleri aynı üründe karıştırılamaz ve bu nedenle kullanılan mutfak ekipmanları da farklı olmalıdır. Bunun yanı sıra, üretim işlemleri de Koşer’e uygun olmalıdır. Koşer gereklilikleri, bu nedenle bir haham denetçisi tarafından onaylanmalıdır. Tüm Koşer gıdalar Musevi inanışının yiyecek ve içeceklere ait, karmaşık ve katı gereksinimlerini karşılamalıdır. Haham veya görevlendirdiği kontrolör, gıda ve içecek imalatında üretim ve paketleme operasyonlarını, ürünleri ve üretim yapılan yeri, Koşer kurallarına uygunluğunu onaylamak ve tescillemek için denetleme yaparlar.

Ayrıca, bazı pişmiş gıdalar Musevi bir kontrolörün, ürünün hazırlanma sürecinde yer almasını gerektirir. Örneğin, ürünün pişeceği fırın ya da ocağın açılması gibi. Bazı bitki ya da diğer malzemelerin üretime başlamadan önce ya da gerektiğinde üretim için tesisi temizlenmesi ve “Koşerize” edilmesi gerekebilir ve bu nedenle bu gibi durumlarda bir Musevi kontrolörün orada bulunması gerekir. Koşer ayrıca gıda dışı, temizlik ürünleri, su yumuşatıcıları, gıda kapları, ambalaj ve kozmetik gibi ürünler için de geçerlidir.

Tüm hayvanlar ve kuşlar Koşer değildir. Toynaklı ve geviş getiren, ot yiyen hayvanlardan olan, inek, keçi ve koyun dinen uygun, ancak domuz, at, deve ve tavşan uygun değildir. tavuk, hindi, kaz ve ördek gibi çoğu kümes hayvanı uygun olmasına rağmen, et ve kümes hayvanlarının Koşer olması için ek şartlar vardır. Bu kurallar, Musevi inanışına göre, kesim, tuzlama veya kavurma yoluyla kanın alınmasıdır ve hepsi hahamlık denetimi altında yapılmalıdır. Herhangi bir hayvan veya kümes hayvanı içeren perakende ürünler, Koşer kontrolörü tarafından onaylanmadığı sürece, ürünün Koşer olmadığı varsayılır.

Süt ürünleri Koşer hayvanlarından gelmelidir. Bazı Musevi topluluklarında hala sütler tamamen haham tarafından denetlenir ve bu kişiler “Cholov Yisroel”” veya “Süper Koşer” olarak bilinirler. Peynir ürünleri genel süt kategorisine girmez. Maya nedeniyle tam zamanlı Koşer denetimine ihtiyaç duyulur. Yumurtalar, sadece Koşer kabul edilen kuşlardan geldiyse ve herhangi bir kan lekesi yoksa Koşer olarak kabul edilir.

Koşer olarak kabul edilen balıklar, somon, ton balığı gibi yüzgeçleri ve pulları kolayca çıkarılan türlerdir. Koşer olmayan balıkların bazıları ise kabuklu deniz ürünleri, yılanbalığı, köpekbalığıdır. Koşer sertifikaları, yıllık Kosher sertifikası ve her parti ürün için verilen “Parti Kosher” sertifikaları olarak ikiye ayrılır.

Yararlanılan Kaynaklar

Garfunkel, T. (2004). Kosher for Everybody: The Complete Guide to Understanding, Shopping, Cooking, and Eating the Kosher Way. San Francisco: Jossey-Bass; Rosenblum, J. (2016). The Jewish Dietary Laws in the Ancient World. Cambridge University Press; Stern, L. (2004). How to Keep Kosher: A Comprehensive Guide to Understanding Jewish Dietary Laws. New York: William Morrow Cookbooks.