Gönülyurdu Kaletepe – Pleuramis / Ptemari

Doğal ve Kültürel Miras Kale

Kuzeyinden Çekerek Irmağı’na paralel olarak Zile-Turhal yolu geçmektedir. Ormanlık bir alan içerisinde bulunan ve yedi hektara yakın geniş bir alana yayılım gösteren yerleşimin deniz seviyesinden yüksekliği 1.080 metredir. Yerleşim, Yozgat’ın Çekerek ilçesi Gönülyurdu (Çürük) Köyü’nün yaklaşık iki kilometre güneybatısında, yüksek bir tepenin Çekerek Irmağı’na bakan kuzey yamaçlarına konumludur. Kaletepe Mevkiisi olarak adlandırılan yerleşimde irili ufaklı moloz taşların kireç harçla örülmesiyle yapılan ve üç metreyi aşan yüksekliklerde duvar kalıntıları görülebilmektedir. Bunlarının yanı sıra yerleşimin muhtelif yerlerinde kayalara oyulmuş basamaklar, nişler ve mezarlar da görülebilmektedir.

Yerleşimin ortasında ana kayadan kesilerek oluşturulmuş basamaklarla çıkılan büyük bir kaya kütlesi yer almaktadır. Bu kaya kütlesi üzerinde farklı dönemlerde, işlevindeki değişime bağlı olarak farklı düzenlemeler yapılmıştır. Çevresindeki seramiklerden anlaşıldığı kadarıyla bu alan Orta/Geç Demir Çağı’nda bir savunma yapısı olarak kullanılmış, yerleşim ise bu kayalığın etrafında konumlanmıştır. Kayalığın belirli yerlerinde açılan yataklardan ve etrafa saçılan blok parçalarından buranın etrafının polygonal/çokgen taşlarla örülmüş bir duvarla çevrili olduğu anlaşılmaktadır..

Roma döneminde kayalığın güney kısımları kesilerek khamosorion tipi mezarlar oluşturulmuştur. Geç Antik ve Bizans dönemlerinde kayalığın etrafına yeni yapılar eklenmiştir. Kayalığın en üst bölümünde kaya yüzeyi kesilerek oluşturulmuş apsisli bir yapının taş yatakları görülebilmektedir. Yine bu dönemlerde yerleşimin üst yamaçlara doğru genişlemiş olduğu anlaşılmaktadır. Burada, kaçak kazılar sonucu tahrip edilmiş bir alanda Yozgat Müzesi tarafından 2017 yılında gerçekleştirilen kurtarma kazılarında taban mozaiğine sahip büyük bir yapı açığa çıkarıldı. Yapının renkli taş ve cam tesseralardan oluşan ve MS V. ve VI. yüzyıla tarihlendirilen mozaiğinde bir yazıt bulunmaktadır. Yapının boyutu ve mozaik işçiliği göz önüne alındığında Geç Antik Çağ’da kullanılan piskopos sarayı benzeri bir işleve sahip olmalıdır.

Kaletepe yerleşiminde şu ana kadar tespit edilen mevcut seramikler ışığında en erken yerleşimin Orta/Geç Demir Çağı’nda tahkimatlı bir kaya etrafında şekillendiği, Hellenistik ve Roma dönemleri boyunca da büyüyerek devam ettiği ve Geç Antik Çağ’da ise en parlak dönemini yaşadığı sonucuna varılmııştır..

MS II. yüzyılda yaşamış astronom, matematikçi ve coğrafyacı Klaudios Ptolemaios, Greko-Roman dünyanın coğrafik bilgilerinin tamamına yakınını toparladığı Hellence Γεωγραφικφήγησις, Latince ise Geographia olarak adlandırılan eserinde Galatia Pontica yol ağını tanımlarken Pleuramis (Gönülyurdu /Çürük Köyü) yerleşimini Tavium’dan (Büyüknefesköy) Neokaesareia’ya (Niksar) giden rota üzerinde işaretlemiştir. K. Miller tarafından Tabula Peutingeria referans alınarak oluşturulan Roma dönemi yol ağları çalışmasında ise bu rota 96. Güzergâh başlığı altında ele alınmış, Ptemari/ Pleuramis yerleşimi ise Hacıköy’ün kuzeyinde, Skylaks Irmağı’nın yakınında olarak tanımlanmıştır.

Çok sayıda araştırmacı bu rotalardaki yerleşimlerin lokalizasyonları konusunda geziler düzenlemişlerdir. J. G. C. Anderson, XIX. yüzyılın sonlarında yaptığı Pontus ve Galatia seyahatleri kapsamında geldiği Yozgat’ta Klaudios Ptolemaios tarafından bahsedilen bazı yerleşimlerin lokalizasyonları konusunda önerilerde bulunmuştur. Zela’dan yaklaşık 49 kilometre güneybatıda Skylaks (Çekerek) Irmağı’nın kenarında yer alan ve günümüzde Gönülyurdu olarak adlandırılan Çürük Köyü’nün metinlerde geçen Pleuramis/Ptemari olması gerektiğini önermiştir. Buna argüman olarak bulduğu yazıtlar ve köyün güneybatısında tespit ettiği yıkık haldeki sütunlu yapılar ve yıkıntılar çift apsisli bir yapıyı göstermektedir. Ayrıca bu alanda basamaklarla inilen bir tünelin de olduğunu belirtmektedir.

Anderson tarafından aktarılan basamaklı tünelin bulunduğu Kızlar Kayası Kalesi ise Çürük/Gönülyurdu Köyü’nden yaklaşık beş kilometre uzaklıkta bulunmaktadır. Kaletepe yerleşimi, Kızlar Kayası Kalesi ile Gönülyurdu Köyü’nün tam olarak orta noktasında bulunmaktadır. Kızlar Kayası Kalesi ile arasındaki kuş uçuşu iki kilometrelik mesafe de göz önüne alındığında Anderson’un iki farklı yerleşimi tek bir alanmış gibi tanımlamış olabileceğini akla getirmektedir. Alanda tespit edilen arkeolojik veriler göz önüne alındığında Pleuramis/Ptemari yerleşiminin Gönülyurdu/ Kaletepe olması gerektiği daha akla yatkın bir öneri olarak durmaktadır.

Yararlanılan Kaynaklar

Anderson, J. G. C. (1903). Studia Pontica - I. A Journey of Exploration in Pontus. Brüksel: H. Lamertin; Miller, K. (1916). Itineraria Romana. Römische Reisewege an der Hand der Tabula Peutingeriana. Stuttgart: Strecker und Schröder; Ptolemaeus, C. (1991). The Geography (Çev. E. L. Stevenson). New York: Dover; Sancaktar, H. ve Sezgin, K. (2020). Son Dönem Araştırmaları Işığında Yozgat ve Çevresindeki Kaya Mezarları, Cedrus 8: 325-349.